Ես պատերազմը ճանաչել եմ հորս՝ ամիսներ շարունակ չսափրված դեմքով, կորացած մեջքով ու տանը նրա հազվադեպ ներկայությամբ։ Այդ ներկայությունը, որ սովորաբար մի քանի ժամից մեկ օր էր տեւում, ամբողջովին մերը չէր։ Դեռ տուն չհասած՝ ընկերներին էր դիմավորում։ Գալիս էին ոչ այնքան նրան տեսնելու կամ որպիսությունը հարցնելու, որքան Արցախից ու պատերազմի ընթացքից նոր բան իմանալու։
11 տարեկան էի։ Արցախի մասին իմացածս դասագրքերից էր ու հորս պատմածներից, ինչն ինձ համար ավելի արժեքավոր էր, կենդանի, քան գրքերում գրվածը։ Այդ պատմություններից շատ էի ոգեւորվում․ դրանց մեջ ամեն անգամ գրավված նոր բարձունքներ էին, գյուղեր, որոնց անուններն ու տեղը քարտեզի վրա ինձնից 8 տարով փոքր եղբայրս անգիր էր արել։ Հայրս էլ անթաքույց հրճվանքով էր հետեւում որդու «հայրենաճանաչությանը»։ Իսկ ինձ համար այդ բոլոր անունները Արցախ էին, հայրենիք, որի համար հայրս ու նրա ընկերները պատերազմ էին գնում։
Ես պատերազմը ճանաչել եմ Մոնթեի, Պետոյի, Կարոտի, Շահենի, Թաթուլի, Վարդանի եւ էլի շատ-շատերի մասին լսած պատմություններով։ Հորս հազվադեպ ներկայության ժամերին մեր տունը նրանց սխրանքների մասին պատմություններով էր լցվում։ Իսկ գրապահարանի դարակներում Նժդեհի հատորյակներն էին, որոնց էջերում կարեւոր մտքեր, գաղափարներ էի փնտրում՝ հայրենասիրության թեմայով շարադրություններս հարստացնելու համար։ Ու թեպետ դժվար օրեր էին, բայց մենք ապրում ու զգում էինք ոչ թե պատերազմի դառնությունը, այլ մոտալուտ հաղթանակի բերկրանքը։
Պատերազմի դառնությունը զգալը բաժին էր հասել պապիս ու տատիս։ Հորս՝ պատերազմ գնալու որոշումը ոչ մի կերպ չէին կարողացել խափանել։ «Ես չգնամ, նա չգնա, բա ո՞վ գնա։ Չգնամ, որ թուրքը մտնի տո՞ւնս»,- ամեն անգամ համարյա գոռալով այս հարցերն էր տալիս, որոնք պատասխան չունեին։ Ու մենք արդեն հարմարվել էինք։ Հայրս հայրենիքն էր պահում, պապս ու տատս՝ մեր ընտանիքը։ Ձմռանը հաճախ էին գյուղից ոտքով 3 կմ տարածություն անցնում, որ մեզ փռից գնված տաք հաց հասցնեն։ Այդ հացի համար էլ լուսաբացից ժամերով հերթ էին կանգնում։
Ես պատերազմը ճանաչել եմ քաղաքի երկաթուղային կայարանում հավաքված հոծ բազմությամբ։ Ալավերդուց՝ Երեւան, այնտեղից էլ՝ Արցախ։ Կայարանի սպասասրահում աղմուկ է, իսկ էլեկտրական լամպերի լույսերը ծխախոտի թանձրացած ծխից ավելի աղոտ են դարձել։ Կայարան գնացել եմ դժկամությամբ։ Հերթական անգամ հորս հրաժեշտ տալուց առաջ, երբ արցունքն աչքերիս հազիվ էր չորացել, մայրս հանկարծ նկատում է, որ հայրս անձնագիրը տանն է թողել։ Ու ես ու մեծ եղբայրս վազելով այն պետք է կայարան հասցնենք ու վերապրենք հրաժեշտի ծանր պահը։
Ես պատերազմը ճանաչել եմ բազում այսպիսի դրվագներով, որոնցից կազմված էր մեր առօրյան ու կյանքը։ Բակում մնում էինք մինչեւ ուշ երեկո, այնքան, մինչեւ որ «լույսերը տային», ուրախությունից աղաղակեինք ու նոր միայն տուն բարձրանայինք։ Տանն առանձնապես անելիք չկար․ դասերը պարտադիր ցերեկվա ժամերին պետք է արած-վերջացրած լինեինք, որ ստիպված չլինեինք մոմի լույսի տակ անել։
Դաշնամուրը գրեթե միշտ բաց էր։ Բայց ոչ նրա համար, որ ջանադրաբար երաժշտականի դասերն էի պարապում։ Նոտաների փոխարեն տարբեր թղթերի վրա երգարաններից արտագրված հայրենասիրական երգերի բառեր էին։ Այդ դժվար եւ անորոշ օրերին, երբ լուրերը միայն հեռուստացույցից ու Արցախից եկողներից էինք իմանում, երբ տագնապած էինք նայում ամեն մի տուն մտնողի դեմքին, էլի կարողանում էինք երգել։ Երեւի շատ բան չէինք հասկանում․ երեխա էինք։
Նախորդ տարի Անկախության օրը ընտանիքով «Կյանք ու կռիվ»-ն էինք դիտում։ Հետո 12-ամյա աղջիկս որոշեց, որ պետք է դաշնամուրով սովորի նվագել ֆիլմի երաժշտությունը։ Ու ամեն օր մաս-մաս փորձելով՝ հասավ նպատակին։ Բայց չնվագեց։
Պատերազմի լուրն անմիջապես փոխեց տան մթնոլորտը, թեպետ առաջին մի քանի օրերին շատերի նման մենք էլ մտածում էինք՝ «չի երկարի»։ Հավանաբար ենթագիտակցորեն մտքի մեջ ապրիլյան քառօրյան ունեինք։ Այդ օրվանից դաշնամուրը լռեց։
«Մա՛մ, պատերազմ է, բայց հո ուրիշ երգե՞ր չենք նվագում»․ աղջիկներիս միամիտ հարցն էր։ Բայց այդ ոչ «ուրիշ» երգերն էլ ծանր քար էին հոգուս վրա, ինչպես որ «Հաղթելու ենք» արտահայտությունը, որն այդ օրերին ամենուր էր։ 44 օրերի ընթացքում մեկ րոպե անգամ չեմ մտածել, որ պատերազմը նման ելք է ունենալու, կամ որ չենք հաղթելու։ Բայց 44 օր շարունակ նյարդային էի, իսկ հայրենիքին ու զինվորներին ձոնված բոլոր ժամանակների բոլոր երգերը միայն դառնացնում էին ու ստիպում լաց լինել։
Երանի այն դժվար օրերի նման լիներ, երբ հայրս պատերազմ էր գնում։ Երբ դաշնամուրը միշտ բաց էր, ու մենք զգում էինք մոտալուտ հաղթանակի բերկրանքը։ Կասեք՝ երեխա ես եղել ու չէիր կարող հասկանալ, զգալ պատերազմի դառնությունը, ինչպես, օրինակ, մայրս էր զգում ու միշտ լուռ էր։ Կամ տատս, որն արցունքն աչքերին էլի ուժ էր գտնում՝ տաք հացը գյուղից քաղաք հասցնելու։ Ես էլ եմ այդպես մտածում։
Իսկ 2016-ի՞ն․․․ Կասեք՝ կարճ տեւեց։ Գուցե համաձայնեմ։ Բայց այն ներքին տագնապը, լարվածությունն ու ծանր ապրումները, որ ունեցել եմ 44 օրերի ընթացքում, 2016-ին հաստատ չեն եղել։ Թեպետ ծանր ապրումներով լցված այդ 44 օրերի ընթացքում վստահ եմ եղել, որ մեր տղաներն անելու են անհնարինը, ու մենք հաղթելու ենք։
Չեմ սխալվել․ նրանք արել են անհնարինն ու հաղթել իրենց բաժին պատերազմը, որի ելքը, ցավոք, ուրիշի ձեռքում էր։
Արդեն մեկ տարի մենք ընտանիքով չենք կարողանում դիտել «Կյանք ու կռիվ»-ը, իսկ հայրենիքին ու զինվորներին ձոնված բոլոր ժամանակների բոլոր երգերը միայն դառնացնում են ու ստիպում լաց լինել։ Իսկ դաշնամուրը փակ է, որովհետեւ պատերազմի օրերի ծանր ապրումներն ու անորոշության զգացումը մեր տնից դեռ դուրս չեն եկել։
Մասնագիտությամբ լրագրող եմ։ 15-ամյա աշխատանքային գործունեությանս մեծ մասն անցել է հեռուստատեսության ոլորտում՝ Ալավերդու «Անկյուն+3» հեռուստաընկերությունում։