Ժխտում՝ բառերի պատերազմի պայմաններում

«Ալիք Մեդիա»-ի հարցազրույցը ամերիկաբնակ գիտնական, հայագետ Վարդան Մատթեոսյանի հետ՝ «Հայոց ցեղասպանության անվանման քաղաքականությունը. լեզու, պատմություն եւ «Մեծ եղեռն»» անգլերեն աշխատության առթիվ:

Հայոց ցեղասպանության հարցերը երբեւէ իմ հայագիտական գործունեության կիզակետում չեն եղել (չհաշված հազվադեպ անդրադարձները), թեմային դիմել եմ ակամա: 2008-2009 թվականներին թուրք լիբերալ մտավորականների՝ ներողություն խնդրելու նախաձեռնության տեքստում թուրքերեն եւ այլ լեզուներով գրվում էր «Buyuk Felaket/Great Catastrophe», իսկ հայերեն թարգմանությունը՝ «Մեծ եղեռն»: Ապա ԱՄՆ այդ ժամանակվա նախագահ Բարաք Օբաման ապրիլի 24-ի տարեկան ելույթում օգտագործում էր ուղղակի հայերենով՝ «Մեծ եղեռն», որ խուսափի «ցեղասպանություն» բառից՝ չնայած այն ճանաչելու իր նախընտրական խոստմանը։ Օբամայից առաջ «Մեծ եղեռն»-ն օգտագործել էր Հռոմի Հովհաննես Պողոս Բ պապը, բոլորովին տարբեր համագրում (կոնտեքստ), որին հետեւել էին նրա հաջորդները՝ Բենեդիկտոս ԺԶ եւ Ֆրանցիսկոս պապերը, իսկ ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Վ. Բուշը կիրառել էր դրա «Great Calamity» այսպես ասած թարգմանությունը (Օբամայից հետո Դոնալդ Թրամփը լրիվ բանաքաղել է վերջինիս հայտարարությունների ոճն ու նույնիսկ բառապաշարը)։

Մեր աչքի առաջ տեղի էր ունենում խոշոր թյուրիմացություն, որին անհրաժեշտ էր անդրադառնալ քննական ակնոցով։ Ոչ միայն հայերեն չիմացող հանրային դեմքերի անունից շահագործման էր ենթարկվում մեր լեզուն, այլ նաեւ հայերեն չիմացող (կամ իբր թե իմացող) մեր նախանձախնդիր հայրենակիցներից շատերը սկսում էին լեզվաբանության դասեր տալ՝ հերքման ու արհամարհանքի ենթարկելով մի ամբողջ դար օգտագործվող հանրահայտ «Մեծ եղեռն» արտահայտությունը եւ դրա հետեւում գտնվող գաղափարների եւ իմաստների աշխարհը, որպես թե վերապրողների կողմից գործածված ու 1945-ից հետո մեռած անուն՝ փառաբանելով իրենց միակ իմացած «genocide» բառի գործածությունը եւ խոսելով հայերեն բառարաններից՝ առանց բառարան բացելու։ Այս խոշոր շփոթն արդեն առաջնորդել էր միֆաստեղծման. իրավական հասկացությունը՝ ցեղասպանություն, դարձել էր անվանում, ծածկելով ու պատկերից համարյա թե դուրս բերելով պատմական իրադարձության բուն անվանումը։ Ի տարբերություն, ասենք, հրեական կամ ուկրաինական ցեղասպանությունների, որոնց «Շոա» եւ «Հոլոդոմոր» անվանումներն արդեն մտել են միջազգային բառապաշար, հայերի ցեղասպանության անունը դարձել է «Հայոց ցեղասպանություն»՝ կարծելով, թե դա կնպաստի նրա ճանաչմանը:

Իմ առօրյա կյանքում եւ բնականաբար գիտական ու հրապարակախոսական գործունեության մեջ անհանդուրժելի եմ համարում խոսել առանց փաստի կամ, որ նույնն է՝ խեղաթյուրել փաստերը, եւ փաստարկել առանց կոնտեքստի։ Այդ է պատճառը, որ ի վերջո մղվեցի կամա-ակամա մխրճվելու այս թեմայի մեջ՝ առցանց գրառումներից անցում կատարելով անգլերեն երկարաշունչ՝ 11 մասանոց հոդվածաշարի (2012-2013): Հոդվածաշարի առաջին մասը երբ լույս տեսավ, արդեն որոշել էի ամբողջը թեթեւ վերամշակմամբ հրատարակել գրքի տեսքով: Սակայն աշխատանքի ընթացքում նյութերի ահռելի կուտակումն  ինձ պարտադրեց «թեթեւ»-ից անցնել հիմնովին վերաշարադրման, իսկ վերատեսության այդ աշխատանքը շարունակվեց նույնիսկ գիրքը հրատարակության հանձնելուց հետո՝ 2020-ի վերջերին։ Այդպես հասցրի անդրադառնալ 2021-ի ապրիլին ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման փաստին եւ «Մեծ եղեռն» բառակապակցության օգտագործման հարցերին։

Առաջին բաժնի չորս գլուխներում ներկայացրել եմ «եղեռն» բառի ծագումնաբանությունը՝ հետազոտության ընթացքում օգտվելով հայերեն ինքնագիր եւ թարգմանական գրականությունից, բազմատեսակ բառարաններից եւ մամուլից, որտեղ հանդիպել եմ բազմաթիվ ուշագրավ եւ քիչ ծանոթ մանրամասների։ Հետեղեռնյան շրջանի քննարկմանն ավելացրել եմ «ցեղասպանություն» բառի (որի նախապատմությունը գնում է մինչեւ 1916) եւ նրա հոմանիշերի հիշատակման դեպքերը։ Անշուշտ, այդ բոլորը կատարվել է պատմական ու գրական անհրաժեշտ հենքի օգտագործմամբ:

Գրքի երկրորդ բաժնի չորս գլուխներում վերլուծել եմ Վատիկանում, Թուրքիայում եւ Միացյալ Նահանգներում «Մեծ եղեռն» բառակապակցության օգտագործման եւ շահագործման դեպքերը։ Վերջին գլխում ներկայացրել եմ 1965 թվականին Ուրուգվայի խորհրդարանի կողմից վավերացված օրենքի օրինակը։ Այդ օրենքը ճանաչում էր այդ տարվա ապրիլի 24-ը որպես հայ նահատակների օր, չհիշատակելով ո՛չ «ցեղասպանություն» բառը եւ ո՛չ էլ Թուրքիան, եւ չնայած դրան՝ մինչեւ օրս մեր կողմից դա ընդունվում է որպես ցեղասպանության ճանաչման փաստ։ Երեւույթը կրկնվել է 2004-ին ընդունված օրենքում, որը հաստատել է այդ օրվա մնայուն հիշատակումը, բայց ոչ մեկը չի համարձակվել Ուրուգվայի այդ օրենքները համարել ցեղասպանության չճանաչման փաստ։ Զուգահեռ եմ անցկացրել ԱՄՆ նախագահի կողմից շատ ավելի ուժեղ բառապաշարով (առանց անտեսելու դրանցում առկա երկդիմի բովանդակությունը) որդեգրված իրարահաջորդ հայտարարությունների հետ, որոնք նախորդների նման ընդունվել են սվիններով, երբ նրա կողմից «եղեռն» բառի գործածությունը, բնականաբար՝ առանց իսկական իմաստի գիտակցության, արդեն կարելի էր համոզիչ կերպով օգտագործել որպես ցեղասպանության ճանաչման փաստ, եթե կուզեք՝ խաղաքարտ։

Երբ սկսեցի խորանալ նյութի մանրամասնությունների մեջ, անմիջապես պարզ դարձավ, որ բացի այս թեմային նվիրված անցողակի, հատուկենտ ակնարկություններից, որեւէ հատուկ ուսումնասիրություն չի եղել մինչեւ 2009 թվականը: Այդ թվականից լույս են տեսել հայրենի մասնագետների հեղինակած լեզվաբանական եւ խոսույթի վերլուծման  հայերեն եւ անգլերեն մի քանի ուսումնասիրություններ, որոնք իհարկե միայն մասնակիորեն են անդրադառնում իմ առաջադրած հարցերին։

Կարծում եմ, որ աշխատությունը ցույց է տալիս բազմակողմանի մոտեցման անհրաժեշտությունը, որովհետեւ երբ որեւէ ցեղասպանության, իսկ այս դեպքում՝ հայերի ցեղասպանության հարցը պատմական դեպք լինելուց բացի ստանում է արդիական թեժ նշանակություն, դա ենթադրում է, որ սոսկ ապացույցների մեկտեղման ավանդական մեթոդները կարիք ունեն վերափոխման։

Անցել է տառացի, պարզունակ ժխտման դարը, երբ պատմության կեղծարարները քաղում էին կիսատ-պռատ մի երկու փաստ եւ հաղթականորեն բարբաջում՝ հայերի ջարդ չի եղել։ Շատ ավելի բարդ երեւույթների առջեւ ենք գտնվում, որոնք պարտադրում են դիմել ուրիշ աղբյուրների եւ ուրիշ մոտեցումների։ Ինչպես ասացի, հարցին մոտեցել եմ երեք տեսանկյունից՝ համադրելով լեզվի (գրականության առընթեր), քաղաքականության եւ պատմության գործոնները։ Գրքում, օգտագործելով մեկ տասնյակի հասնող լեզուներով սկզբնաղբյուրներ եւ գրականություն, ձգտել եմ օտարալեզու մասնագիտական գրականության մեջ գրեթե անտեսված մի նոր խաղացողի առաջ քաշել, որն է՝ հայոց լեզուն, եւ ընդգծել նրա առաջնակարգ կարեւորությունը սույն հարցի գիտական լուծման համար։

Այժմ նուրբ, «գիտական» շղարշով մեկնաբանական ժխտումը տեղի է ունենում բառերի պատերազմի պայմաններում։ Հայոց ցեղասպանությունն ուրացողները կամ դրանից խուսանավողները իրենց ճիգերը տեղափոխել են հայոց լեզվի դաշտ՝ պնդելով, թե մենք դեպքը կոչում ենք «եղեռն», ինչպես կոչում են հայերը, եւ դրանով կարծում են, թե խուսափած կլինեն ցեղասպանությունը ճանաչելուց՝ իր հնարավոր բարոյաիրավական հետեւանքներով։ Հայերեն չիմացողը, որ չգիտի կամ չտեսնելու է տալիս, թե ինչ է նշանակել «եղեռն» բառը 1915 թվականին եւ ինչ է նշանակում 2021 թվականին, կարող է ամենահամարձակ տեսությունները սարքել, երբ չկա մեկը, որ հանրահայտ հեքիաթի օրինակով հիշեցնի, թե թագավորը մերկ է։ Խոսքը նաեւ վերաբերում է բոլոր այն հայերին, որոնք հավերժացնում են այդ արատավոր շրջանը՝ կրկնելով եւ հաստատելով ուրացողների նախասիրած նշանակությունը, փոխանակ անդրադառնալու դրան փաստերի ուժով։

Ինձ համար անհերքելի է, որ լեզվի տերն ու խոր գիտակն է որոշում նրա բառերի իմաստը, իսկ եթե հայախոս հանրությունը տերն է իր լեզվի, ուրեմն չի կարող լծվել ոչ հայախոս կամ թերի հայախոս անձանց սայլին եւ հալած յուղի տեղ ընդունել նրանց դրույթները, ինչպես պատահեց «Մեծ եղեռն»-ի դեպքում:

Մեղադրյալն իր հանցավոր արարքով (ասենք՝ սպանություն) կատարում, գործում, գործադրում, իրագործում է ոճիր, եղեռն, հանցանք, ջարդ, ցեղասպանություն եւ պատճառում է աղետ, ողբերգություն, արհավիրք կամ օրհաս, որոնք զոհի դիտանկյունը արտահայտող կրավորական (պասիվ) եզրույթներ են, եւ դրանց ընկերանում են «տեղի ունենալ», «լինել», «պատահել» պասիվ բայերը, ի տարբերություն «գործել», «գործադրել», «իրագործել», «կատարել» բայերին: Պատահական չէ, որ ասում ենք եղեռնագործություն, ոճրագործություն, հանցագործություն, բայց չենք ասում աղետագործություն: Սպանության ձախող փորձին չի հետեւում ողբերգություն կամ աղետ: Պետք է գործվի եղեռն՝ ոճիր, որպեսզի լինի ողբերգություն: Ահա թե ինչպես լեզվի տրամաբանությունը գալիս է ցույց տալու քաղաքականության սարքած խաղը: Եղեռնագործը ոճիր է գործում, ողբերգություն չի գործում, իսկ եղեռնադատ ատյանը դատում է մարդասպանի հանցավոր արարքը, ոչ թե դրան հետեւած զոհի  ողբերգությունը: Եթե դա այդպես է, որտեղի՞ց կարելի է հիմնավորել «եղեռն» բառի մեկնաբանությունը որպես աղետ, արհավիրք կամ ողբերգություն: Դա միայն կարող է ջուր լցնել նրանց ջաղացին, ովքեր ցանկանում են պնդել, որ 1915-ին տեղի ունեցածը կույր պատահականության հետեւանք է, նման մի տարերային աղետի, որը պատասխանատու չունի, եւ դրանով բացառել ոճրային հիմքը:

«Եղեռն» բառը 1915-ից առաջ արդեն արտահայտում էր «ահռելի ոճիր»-ի գաղափարը, որը ֆրանսերեն թարգմանվել էր forfait բառով (չկա դրա անգլերեն համարժեքը, այլ միայն բացատրությունը՝ «heinous crime»):

Սակայն այս եւ նմանօրինակ այլ նրբություններ լրիվ անծանոթ են օտարին կամ հայերեն չիմացող հային, որոնք օգտագործում են «Մեծ եղեռն» արտահայտությունն առանց համագրի եւ, ըստ երեւույթին, չեն գիտակցվում հայերեն իմացողի կողմից, որը շարունակում է շփոթել «եղեռն»-«ոճիր» ու «եղեր»-«ողբ» արմատների իմաստը։

Այս գրքում աշխատել եմ հակաճառել հայերեն չիմացող բոլոր նրանց՝ օտար եւ հայ, որոնք մինչեւ օրս կարծում են, թե «եղեռն»-ը հոմանիշ է «աղետ» կամ «ողբերգություն» բառերին, եւ թե միայն ու միայն «genocide», «ցեղասպանություն» կամ դրանց բառացի թարգմանությամբ կարելի է արտահայտել ցեղասպանության գաղափարը։ Նրանք ուղղակի անտեղյակ են, որ արդեն 1960 թվականներին «եղեռն» բառը սկսել էր բացատրվել ու թարգմանվել ոչ միայն ավանդական «ոճիր» իմաստով, այլեւ որպես «ջարդ» ու «ցեղասպանություն»։ Փաստը արձանագրվել է գրականության մեջ, բազմաթիվ թարգմանություններում, բառարաններում, նույնիսկ Սփյուռքում հրապարակված անպաշտոն նամականիշների վրա:

Այս իմաստով, կարծում եմ, 1988 թվականի արցախյան շարժումը անկյունադարձային էր՝ գաղափարի ամրապնդման տեսանկյունից: Գրքի շապիկը, որ ցույց է տալիս Մեծ եղեռնի 75-րդ տարելիցին՝ 1990-ի ապրիլի 24-ին, դեպի Ծիծեռնակաբերդ երթի մի տեսարանը, ընդգծում է հենց այդ փաստը։ Լուսանկարը ներկայացնում է ծաղկեպսակը՝ հուշարձանային մանրակերտի տեսքով, որի վրա գրված է հայերեն «Եղեռն», իսկ անգլերեն՝ «Genocide»։ Գրողները հայերենի կրողներ էին եւ հաստատ ծանոթ էին «ցեղասպանություն» (կամ թեկուզ «գենոցիդ») բառին, իսկ եթե «եղեռնը» թարգմանել են «genocide», նշանակում է, որ դրանք արդեն ընկալվում էին որպես միեւնույն երեւույթի անուն՝ երկու տարբեր լեզուներով, այսինքն՝ հոմանիշ։

Իմ եզրակացություններից մեկն այն է, որ հայ քաղաքական միտքը կարող էր օգտագործել լեզվական այս գործոնը 2008-2009 թվականների թուրքական ներողության արշավի ժամանակ եւ ապա Օբամայի «Մեծ եղեռն» բառակապակցությանը հակադարձելու համար: Ոչ միայն թերեւս կարագացվեր ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը, այլեւ, ինձ համար ամենաէականը, կպատժվեր հայոց լեզվի շահագործումը, արհամարհանքն ու մինչեւիսկ ոտնահարումն օտարի եւ երբեմն յուրայինների կողմից։

Եթե կողմնակից լինեի զգացական մեկնաբանության, կասեի, թե այս գրքով աշխատել եմ հակահարված տալ տգիտության ասպետներին: Արդյոք մենք օտարների «հայերենագիտությանը» պիտի հետեւե՞նք, թե՞ հակառակը:

Անուշ Թրվանց

Երբ լրագրողական աշխատանքի բերումով սկսում ես որոնել՝ որտե՞ղ է թաղված շան գլուխը, եւ հընթացս պարզում՝ որտե՞ղ են ձմեռում խեցգետինները, ուրեմն ճիշտ ճանապարհին ես։