Արեւմուտքում նրանց անվանում են սահմանափակ հնարավորություններով մարդիկ, իսկ Հայաստանում, դեռեւս խորհրդային շրջանի իներցիայով, հաշմանդամներ:
Ինչո՞ւ են նման խնդիրներ ունեցող մարդիկ Հայաստանում դեռեւս պայքարում լիարժեք ուսում ստանալու, աշխատանք գտնելու կամ պարզապես փողոց դուրս գալու եւ առանց օգնության քայլելու համար. պատճառը կարծրատիպե՞րն են, թե՞ անտարբերությունը:
«Ալիք Մեդիայի» հետ զրույցում Արտյոմը, Ամալյան եւ Էլենը պատմում են տարիներ շարունակ հանդիպած խնդիրների, դրանց լուծման խոչընդոտների եւ առկա վիճակը բարելավելու իրենց տարբերակների մասին:
Արտյոմն աշխատում է Հայաստանի ֆուտբոլի ֆեդերացիայում։ Ամենամեծ դժվարությունն իր համար այն է, որ Հայաստանում համարյա ոչ մի բան հարմարեցված չէ վերին վերջույթի ամպուտացիայով անձանց համար:
«Բացարձակ զրոյական պայմաններ են: Այ ստորին վերջույթի ամպուտացիա ունեցողների համար կան տարբեր վերելակներ, թեքահարթակներ:
Խոսքը ոչ թե տեղաշարժման, այլ տարրական ինքնասպասարկման միջոցներից օգտվելու մասին է, օրինակ՝ դուռը բացելու, մանավանդ տրանսպորտային միջոցների:
Միայն կենտրոնացել են թեքահարթակների վրա: Թեքահարթակ եթե կա, վերջ, հաշմանդամների հարցը լուծվեց»:
Արտյոմը նաեւ նկատում է, որ կրթական համակարգում նույնպես չկան հատուկ միջոցներ: Օրինակ՝ համալսարանական տարիներին չէր կարողանում դասախոսությունները գրել, իսկ դասախոսները զլանում էին նյութերն ուղարկել նրա էլեկտրոնային հասցեին, կարծում էին, որ դա հավելյալ աշխատանք է:
Արտյոմը նաեւ պատմում է, որ երբ ցանկանում է պրոթեզները հանել ու հանգստանալ, զբոսնել առանց դրանց, հանկարծ մեկն ասում է՝ չե՞ս հագնի պրոթեզները, այստեղ բոլորը քեզ են նայում:
«Պատկերացրեք հենաշարժական խնդիրներով մարդուն, որը հոգնում է իր անվասայլակից ու նստում է աթոռին, ասեն՝ նստիր սայլակիդ վրա, որովհետեւ անհարմար իրավիճակ է ստեղծվում: Իսկ ավելի կոնկրետ ինձ ասացին՝ լողավազանում մի քանի երեխա վախեցել են ձեզնից: Անվասայլակով մարդուն նման բան չեն ասի, բայց ինձ ասացին»,- զուգահեռներ է անցկացնում նա:
Խոսքը եզրափակելով՝ Արտյոմն ասում է, որ վերոնշյալները հաշմանդամություն ունեցող անձանց հանդիպող խնդիրների մի փոքր տոկոսն են, պարզապես ինքը չի սիրում բողոքել կյանքից ու մարդկանցից, որովհետեւ համարում է, որ մենք ենք պատասխանատու մեր կյանքի համար. «Պարզ է՝ պետությունը մեր կենսագործունեության համար պետք է ապահովի որոշակի պայմաններ, բայց մյուս կողմից էլ, եթե ամբողջ կյանքում կենտրոնանաս այդ սահմանափակումների վրա ու ասես, որ դրանց պատճառով չկարողացար ապրել, ճիշտ չէ»:
Տեսողական խնդիրներ ունեցող Ամալյան «Հավասար» կրթական հիմնադրամի գործադիր տնօրենն է։ Նա պատմում է, որ Հայաստանում կա տարածված կարծրատիպ՝ հաշմանդամություն ունեցողը ոչինչ չի կարող անել ու չի կարող աշխատել:
«Հաշմանդամության հետեւանքով շատ դժվարություններ են ի հայտ գալիս, մանավանդ երբ ապրում ես մի երկրում, որը բացարձակ մատչելի չէ:
Ուսման ընթացքում եղել են բուլինգի (ֆիզիկական կամ հոգեբանական ուժի գործադրում) դեպքեր, ուսուցիչների հետ վեճեր, ոչ հավասար վերաբերմունք, դասագրքերի անհարմարություն: Մեր միջավայրը հարմար չէ նման մարդկանց, ու մենք պետք է ի սկզբանե ընտրենք ելքեր, դա է պատճառը, որ ես հենց իմ «Հավասար» կրթական կազմակերպությունն եմ հիմնել»,- ասում է նա:
Ամալյան նկատում է, որ շատերը միայն ու միայն խոսում են սայլակի մասին, սակայն չէ՞ որ լուրջ դժվարությունների են բախվում նաեւ լսողության, տեսողության, մտավոր խնդիրներով մարդիկ, որոնք ունեն անտեսանելի հաշմանդամություն. «Ամենամեծ դժվարությունը կարծրատիպերն են, որոնք ինչ էլ անես, չեն փոփոխվում:
Հասարակությունը կարծում է, որ հաշմանդամություն ուենցող մարդը հիվանդ է: Կցանկանայի, որ նման մարդկանց իրավունքներն ավելի պաշտպանված լինեին, ինքս այս պահին իմ հիմնադրամով փորձում եմ անել դա ու կրթությունը դարձնել մատչելի նրանց համար»:
Ամալյան մտաբերում է եւս մեկ կարծրատիպ. եթե դու հաշմանդամություն ունես, ապա անպայման պետք է բուժվես, չես կարող քո հաշմանդամության հետ ապրել:
Անգամ բառապաշարում շատ են բացասական նրբերանգով բառերը. օրինակ՝ տառապում է Դաունի համախտանիշով, ունի սահմանափակ կարողություններ, հատուկ կարիքներ: Բայց չէ՞ որ բոլորս էլ ունենք հատուկ կարիքներ, ու բոլորիս հնարավորություններն էլ ինչ-որ ոլորտում սահմանափակ են, բայց սրանք դարձել են հաշմանդամության նկարագիր բառերը:
Իսկ լսողական խնդիրներ ունեցող Էլենը Voice Of Toys ընկերության հիմնադիրն է։ Նա հատուկ ուշադրություն է ցանկանում հրավիրել աշխատանքային ոլորտում հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց նկատմամբ խտրականությունների վրա:
«Հայաստանում շատերը «հաշմանդամություն» բառը լսելիս արդեն խտրական են վերաբերվում: Երբ ընդունվում ես աշխատանքի, իրենք ասում են՝ ես մեղավոր չեմ, որ դուք այդպիսին եք ծնվել, պարտավորված չենք Ձեզ օգնել, ու չեն գիտակցում, որ գուցե ես ավելի աշխատասեր եմ, ավելի եռանդով ու խելացի եմ ու կարող եմ լավ անել այդ աշխատանքը, ուղղակի պետք են որոշ պայմաններ: Աշխատանքի ընդունվելիս հաճախ մտածում են, որ ոչ ոք մեզ չի հասկանա, բայց ինձ հարկավոր են միայն լսողական ապարատ ու հարմարավետ պայմաններ: Նույնը ուսման ընթացքում է եղել: Երբ խնդրում էի դասախոսներին կրկնել, մտածում էին՝ մտավոր հետամնաց եմ, այնինչ ես ուժ էի ներդնում ե՛ւ լսելու, ե՛ւ ընկալելու համար»,- պատմում է նա:
Էլենը նշում է, որ Հայաստանում շատերը տեղեկացված չեն: Նա օրինակ է բերում մեր փողոցներում տեսողական խնդիրներ ունեցող մարդկանց համար նախատեսված ձայնային համալրում ունեցող լուսակիրները, որոնք վերջերս մեկը կոտրել էր: Եթե մարդիկ իմանան դրանց նշանակության մասին, գուցե ավելի հանդուրժողաբար վերաբերվեն:
Մեր երեք հերոսներն էլ իրենց հնարավորությունները սահմանափակ չեն համարում: Փոխարենը իրենք իրենց զգում են լուրջ մարտահրավերներ ունեցող եւ այդ մարտահրավերները հաղթահարելու պատասխանատվություն ստանձնած անհատներ: Սակայն նրանց առաջ քաշած խնդիրների մեծ մասը կսկսի լուծում ստանալ յուրաքանչյուրիս տեղեկացվածության եւ ապրումակցման շնորհիվ: