Առաջին եւ երկրորդ հոդվածներով ներկայացրել եմ Հայաստանի համար մշակվող՝ հանքարդյունաբերության զարգացման ռազմավարության մի քանի առանցքային խնդիրներ, որոնցից էին հանքարդյունաբերության անսանձ էքսպանսիայի համար բոլոր գործող սահմանափակումների վերացումը (բնության հատուկ պահպանվող տարածքները ոլորտի համար բացելը, հազվագյուտ կենսաբազմազանության աճելավայրերում հանքերի շահագործման թույլատրելիության հիմնավորումները եւ այլն), ինչպես նաեւ մարդկանց հողերի նկատմամբ ոտնձգությունների «օրինականացումը»։
Այս հոդվածում կքննարկվեն ընդերքօգտագործման թույլտվությունների տրամադրման պրոցեսն անհամաչափ պարզունակ դարձնելու միտումների եւ դրա ռիսկերի հարցերը։ Վերլուծության կենթարկվի նաեւ պետական բնապահպանական փորձաքննության գործընթացը, որի արդյունքում ընդունվող ՇՄԱԳ փորձաքննական եզրակացությունը ընդերքօգտագործման իրավունքի տրամադրման հիմքն է եւ ոլորտի ամենաառանցքային թերացումը։ Զարմանալիորեն կամ գուցե շատ կանխատեսելիորեն ռազմավարական փաստաթղթում այս խնդիրը գրեթե իսպառ անտեսված է։
Հարակից իրավունքները կտրամադրվեն պարզեցված կարգով՝ ընդերքօգտագործման իրավունքի հետ միաժամանակ
Ի թիվս հողի նկատմամբ իրավունքների ստացման պարզեցված ընթացակարգերի՝ ռազմավարությունը մշակող խումբն առաջարկում է նույնպիսի պարզեցված ընթացակարգեր սահմանել նաեւ ընդերքօգտագործման իրավունքից բխող այլ՝ հարակից իրավունքների տրամադրման հարցում։ Շրջակա միջավայրի կառավարման եւ «ներդրումային գրավիչ միջավայրի ձեւավորման» ռազմավարական նպատակներով առաջարկվում է ներդնել միասնական փաթեթով թույլտվությունների ստացման մեխանիզմ։ Մասնավորապես առաջարկվում է մշակել ընթացակարգ, որի համաձայն՝ ընկերությունները շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման (ՇՄԱԳ) դրական փորձաքննական եզրակացություն եւ ընդերքօգտագործման թույլտվություն ստանալու հետ միաժամանակ փաթեթային կարգով կստանան նաեւ մնացած բոլոր թույլտվությունները, որոնք անհրաժեշտ են հանքավայրի շահագործման համար։
Նախքան հիմնախնդրի ձեւակերպումը կարճ ներկայացնեմ, թե խոսքն ինչի մասին է։ Ներկա կարգավորումներով ընդերքօգտագործման թույլտվություն ստանալուց հետո ընկերությունները պետք է նաեւ ստանան մի քանի հարակից թույլտվություններ, առանց որի հանքավայրի շահագործումը հնարավոր չէ սկսել։ Դրանցից են ջրօգտագործման թույլտվությունը, առաջացող թափոնները որեւէ տեղ՝ Երկրի մակերեւույթի վրա տեղադրելու թույլտվությունը, մթնոլորտային օդ փոշու եւ այլ մասնիկների արտանետման եւ մի քանի այլ թույլտվություններ։ Ներկայումս ընկերությունները պետք է առանձին հայտեր ներկայացնեն այդ ոլորտները կառավարող մարմիններին եւ ստանան նշված թույլտվությունները։ Այս՝ հարակից իրավունքների ձեռքբերման անհրաժեշտությունը միայն հանքարդյունաբերությանը չէ, որ հատուկ է։ Դա պետք է անեն նաեւ արդյունաբերության կամ քաղաքաշինության ոլորտում գործունեություն իրականացնող եւ ցանկացած այլ տնտեսվարողները, որոնց գործունեությունը կարող է վնաս պատճառել շրջակա միջավայրին եւ հարակից տարածքների բնակչությանը։ Բնականաբար, ինչպես եւ հողային իրավունքների ձեռքբերման դեպքում, նշված հարակից իրավունքների ստացման գործընթացը եւս կարող է զուգորդվել բյուրոկրատական քաշքշուքով եւ այլ բարդություններով, ինչը նույնպես բնորոշ է արդյունաբերության մյուս ճյուղերին, այդ թվում նրանց, որոնք նույնպես անցնում են ՇՄԱԳ գործընթաց։
Ի տարբերություն այլ ոլորտների՝ հանքարդյունաբերության ոլորտի ներկայացուցիչները, որոնք մշակում են քննարկվող ռազմավարությունը, որոշել են իրենք իրենց ազատել բոլոր հնարավող բարդություններից եւ սահմանել են սկզբունք, որ ընդերքօգտագործման իրավունք տրամադրելուն զուգահեռ պետությունը պարտավորվում է ինքնաբերաբար տրամադրել նաեւ բոլոր հարակից թույլտվությունները։ Դրա հիմնավորումը առաջին հայացքից տրամաբանական է. չէ՞ որ ընդերքօգտագործման իրավունքը տրամադրելիս պետական մարմիններնիրականացնում են շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության (ՇՄԱԳ) փորձաքննություն, որի ընթացքում, ենթադրաբար, պետական մարմինները գնահատում են հանքավայրի շահագործման արդյունքում առաջացող բոլոր ազդեցությունները, այդ թվում օդի, ջրերի, կենսաբազմազանության, մարդկանց առողջության եւ այլ բաղադրիչների վրա։ Ամբողջ խնդիրն այն է, որ Հայաստանում գործնականում չի իրականացվում ՇՄԱԳ փորձաքննություն. դա ձեւական գործընթաց է, որն ունի խոր կոռուպցիոն արմատներ եւ ոչ պրոֆեսիոնալ բնույթ․ ընդամենը մեկ կամ երկու պետական չինովնիկ, հանդես գալով որպես «փորձագետ», բայց չլինելով «փորձաքննվող» ոլորտի մասնագետ, «փորձաքննության է ենթարկում» ամբողջ հանքային համալիրի գործունեության վերաբերյալ փաստաթղթերի փաթեթը եւ տալիս «փորձաքննական եզրակացություն», որն էլ հիմք է դառնում ընդերքօգտագործման թույլտվություն տրամադրելու համար։
Գործող օրենսդրությամբ այս ինստիտուցիոնալ բացը որոշակի չափով հավասարակշռվում է նրանով, որ տարբեր ոլորտներում մասնագիտացված պետական մարմինները, յուրաքանչյուրն իր մասնագիտական դաշտում նախագիծը գնահատելով, կարող են մերժել կամ սահմանափակել, օրինակ, ջրօգտագործման կամ օդի արտանետումների թույլտվության տրամադրումը, ինչը պրակտիկայում հաճախ է տեղի ունենում։ Ավելին, Հայաստանի ջրային օրենսդրության համաձայն, ջրօգտագործման իրավունքի տրամադրումը պետք է զուգորդվի հանրային քննարկումներով, համապատասխանի ջրապահանջարկի առաջնահերթություններին եւ օրենսդրական այլ ֆունդամենտալ կարգավորումներին։ Ռազմավարության հեղինակները փաստացիորեն առաջարկում են, որ օրենսդրական փոփոխությունների միջոցով բոլոր հարակից իրավունքների տրամադրումը հիմնված լինի իրականում գոյություն չունեցող՝ ՇՄԱԳ փորձաքննության պրոցեսի վրա՝ իրենց ոլորտի համար չեղարկելով ունիվերսալ օրենսդրական կարգավորումները։ Իսկ զավեշտալին այն է, որ այս առաջարկությունն արվում է առանց վերլուծության ենթարկելու ՇՄԱԳ փորձաքննության պրոցեսի էությունը եւ ֆիկտիվ բնույթը, որի մասին գիտեն բոլորը։
Թերեւս այստեղ է այն սոփեստական մանիպուլյացիան, երբ ճշմարտանման թեզերի միջոցով մոլորության մեջ կարող են գցել հանրությանը, ինչպես նաեւ ոլորտից անտեղյակ ու դրանով չհետաքրքրված՝ օրենսդիր իշխանությանը։ Մարդիկ, որոնք չգիտեն այս նրբությունները, հեշտորեն կհամաձայնեն առաջ քաշվող թեզերի հետ։ Հարցն այն է, թե պետական մարմինների ներկայացուցիչները՝ պրակտիկ աշխատողները, որոնք շատ լավ տիրապետում են խնդիրներին, ինչո՞ւ վեր չեն հանել ռազմավարական փաստաթղթի այս ռազմավարական մակարդակի բացերը, երբ կարդացել եւ մեկնաբանություններ են ներկայացրել այս փաստաթղթի տարբեր դրույթների առնչությամբ։ Ու սա այն դեպքում, որ բոլորովին վերջերս Ամուլսարի վերաբերյալ փորձաքննական փաստաթղթերը վերագնահատելու համար պետական բյուջեից կես միլիոն դոլար գումար է հատկացվել օտարերկրա ինչ-որ ընկերությունների, որոնք էլ, չլինելով նույնիսկ բարձր հեղինակություն ունեցող կազմակերպություններ, զուտ փաստաթղթային ուսումնասիրությամբ վեր են հանել ՇՄԱԳ-ին եւ դրա պետական փորձաքննությանը վերաբերող տասնյակ թերություններ։ Այս համատեքստում ՇՄԱԳ փորձաքննության պրոցեսը ռազմավարական փաստաթղթում չդիտարկելը, ներեցեք, խոսում է նպատակամղված կերպով ոլորտի առանցքային խնդիրները կոծկելու միտումների մասին։
ՇՄԱԳ գործընթացի բնույթն ու կարեւորությունը ընդերքօգտագործման իրավունքի տրամադրման հարցում
ՇՄԱԳ գործընացը ընդերքօգտագործման թույլտվության տրամադրման հիմնական մեխանիզմն է եւ իրավական հիմքը։ Դրա էությունը գնահատելու համար հակիրճ ներկայացնեմ նաեւ այդ գործընթացը։ Հայաստանի օրենսդրությունն այն բաժանում է երկու հիմնական փուլերի. առաջին փուլում ընկերություններն իրենք են մշակում ընդերքօգտագործման նախագիծ, որի մաս է կազմում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատումը։ Այդ փաստաթուղթը հետագայում տրամադրվում է ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության կազմում գործող պետական լիազոր մարմնին, որպեսզի վերջինս պետական բնապահպանական փորձաքննության միջոցով գնահատի, թե որքանով է ընկերության մշակած փաստաթուղթը՝ ՇՄԱԳ-ը, լիարժեք կամ որքանով է տվյալ հանքավայրի շահագործումը համապատասխանում Հայաստանի օրենսդրության պահանջներին եւ թույլատրելի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության տեսանկյունից։ Երկու փուլերի համար էլ կան լուրջ խնդիրներ եւ բացեր։ Առաջին փուլի համար ընկերությունները չունեն ՇՄԱԳ մշակելու համար անհրաժեշտ ուղեցույցներ եւ մեթոդական ձեռնարկներ, չկան ելակետային տվյալներ, որոնցով հնարավոր է գնահատել այս կամ այն տարածքում շրջակա միջավայրի բաղադրիչների վիճակը եւ այլն։ Սակայն հիմնական խնդիրը երկրորդ՝ պետական բնապահպանական փորձաքննության փուլի մեջ է։ Այս փուլում բնապահպանության ոլորտում գործող պետական մարմինը պետք է փորձաքննության ենթարկի մի փաստաթուղթ, որը պարունակում է շատ ավելի լայն շրջանակի հարցեր, քան շրջակա միջավայրի ոլորտի պետական մարմնի լիազորությունները թույլ են տալիս գնահատել եւ փորձաքննության ենթարկել։ Օրինակ՝ հանրային առողջության, մշակութային հուշարձանների վրա ազդեցությունը, նախագծի տնտեսական շահավետությունը, տարածքային զարգացման եւ պլանավորման հարցերը եւ այլ հարցեր, որոնց համար պահանջվում է համալիր փորձաքննություն եւ ոչ թե միայն շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության։
Ինստիտուցիոնալ առումով ՇՄԱԳ փորձաքննության այս մեխանիզմն ինքնին անընդունելի է եւ կարծես թե պետք է լիներ ռազմավարության հեղինակների քննարկման առարկա՝ միջազգային լավագույն փորձի օրինակների մատնանշմամբ։
Ինստիտուցիոնալ նոնսենսից զատ կա նաեւ պրակտիկ խնդիր․ կարծես թե հասկանալով այս մեխանիզմի ֆիկտիվ բնույթը՝ ՇՄԱԳ փորձաքննություն իրականացնող պետական մարմինն էլ իր հերթին է այս պրոցեսը դարձնում զավեշտալի, երբ մեկ փորձագետի տրամադրում է Քաջարանի կամ Ամուլսարի հանքավայրերի շահագործման կամ ընդլայնման նախագծերը, որ վերջիններս «փորձաքննության» ենթարկեն դրանում ներկայացված տնտեսական, մշակութային կամ առողջապահական հարցերը եւ տրամադրեն «հեղինակավոր» փորձաքննական եզրակացություն։ Հենց այս փաստաթղթի հիման վրա էլ տրամադրվում է ընդերքօգտագործման իրավունք։ Հենց սրան են հղում կատարում ռազմավարության հեղինակները, երբ առաջարկում են վերացնել այլ հարակից իրավունքների ձեռքբերման համար պահանջվող առանձին գործընթացները, քանի որ այս փորձաքննական եզրակացությամբ արդեն իսկ գնահատվել են բոլոր ազդեցությունները։
ՇՄԱԳ փորձաքննության գործընթացի վերաբերյալ վերլուծական նյութի բացակայությունը, թերեւս, այս ռազմավարության ամենախոցելի մասն է։ Կարծում եմ, դրա պատճառը եւս շատ պարզ է․ լինելով հանքարդյունաբերական բիզնեսի ներկայացուցիչներ՝ այս ռազմավարության հեղինակները շատ լավ հասկանում են, որ ՇՄԱԳ գործընթացն իրական դարձնելը գործնականում երկար ժամանակով կանգնեցնելու է նոր հանքավայրերի շահագործման համար հայտերի ներկայացման գործընթացները եւ ռիսկի տակ է դնելու նոր հանքավայրեր շահագործելու հնարավորությունը։ Այդ պատճառով էլ ռազմավարական այս փաստաթղթով չի որդեգրվել շատ պարզ ու տրամաբանական մոտեցումն առ այն, որ նոր հանքավայրերի շահագործման թույլտվություններ տրամադրելուց առաջ նախ պետք է կարգի բերել ՇՄԱԳ գործընթացը՝ այդ թվում պետական փորձաքննության որակը։
Այսպիսով՝ ռազմավարության հեղինակների պնդումը, թե հանքարդյունահանման ծրագրին վերաբերող ողջ տեղեկատվությունը գնահատվում է ՇՄԱԳ փորձաքննության շրջանակում, հետեւապես հարակից գործողություններից բխող ազդեցություններն արդեն իսկ գնահատված են ՇՄԱԳ փորձաքննության ընթացքում, կեղծ են եւ մոլորեցնող։ Ռազմավարությունը մշակողները, լինելով ոլորտի ներկայացուցիչներ, հրաշալի գիտեն, որ այդ ՇՄԱԳ փորձաքննություն կոչվող գործընթացը Հայաստանում ֆիկտիվ բնույթ ունի։ Ավելին՝ ՇՄԱԳ փորձաքննության ոչ իրական եւ ոչ պրոֆեսիոնալ լինելը ոչ ոք չի հերքում, անգամ այդ փորձաքննության հեղինակները։
Շատ կարեւոր է արձանագրել, որ այս ամենով հանդերձ, ռազմավարական փաստաթղթում ներկայացված չեն այս առանցքային հարցի վերաբերյալ գնահատականներ, օրենսդրական եւ ինստիտուցիոնալ բացերի վերլուծություն, միջազգային փորձի հետ համադրում, հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ լուծումներ եւ առաջարկություններ։ Դա խոսում է այն մասին, որ ռազմավարության հեղինակներն իրականում նպատակ չունեն խնդիրը կարգավորելուն ուղղված փաստաթուղթ մշակելու, հակառակ դեպքում անհասկանալի է այս առանցքային հիմնախնդրի մասին վերլուծություն չանելը, միջազգային փորձի հետ չհամեմատելը եւ խնդրի կարգավորման համար լուծումներ չառաջարկելը։ Այս վարքագծի ուղղակի տրամաբանական հետեւությունն այն է, որ ռազմավարության հեղինակների նպատակը պարզապես ոլորտի անպատասխանատու էքսպանսիայի ապահովումն է՝ թաքցնելով եւ շրջանցելով բոլոր խնդրահարույց հարցերը, որոնց լուծումը կարող էր բերել իրական առողջացման։
Արթուր Գրիգորյան
Սույն հոդվածը հրապարակվում է «Էկոլոգիական իրավունք» հասարակական կազմակերպության եւ Հայնրիխ Բյոլ hիմնադրամի Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի երեւանյան գրասենյակի հետ համագործակցությամբ իրականացվող ծրագրի շրջանակում:
Սույն հրապարակման բովանդակության համար պատասխանատու է միայն հեղինակը, եւ այն որեւէ կերպ չի կարող ընկալվել որպես Հայնրիխ Բյոլ հիմնադրամի Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի երեւանյան գրասենյակի տեսակետ։