Այս հոդվածին նախորդող առաջին, երկրորդ եւ երրորդ հոդվածներով փորձել եմ ներկայացնել Հայաստանի համար մշակվող՝ հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման ռազմավարության նախագծի վերաբերյալ իմ մասնագիտական գիտելիքների տիրույթում գտնվող բովանդակային հիմնախնդիրները։ Սա հատուկ եմ շեշտում, քանի որ փաստաթղթում ակնհայտորեն կան բազմաթիվ բացեր եւ անընդունելի մոտեցումներ, որոնք առնչվում են էկոլոգիական իրավունքից դուրս գտնվող եւ հայաստանյան պրակտիկայում առանցքային հարցերին՝ կոռուպցիոն ծագում ունեցող եւ անպատասխանատու ներդրումների կարգավորման անհրաժեշտությանը, ոլորտում ներգրավված կամ դրա համար հայտ ներկայացնող ընկերությունների կորպորատիվ պատասխանատվության եւ այլ բազմաթիվ հարցերին, որոնք պետք է ստանան այլընտրանքային մասնագիտական/փորձագիտական գնահատական։ Այս բացը որոշակիորեն կարող է լրացվել ներկայացված նախագծի՝ ռազմավարական էկոլոգիական գնահատում (ՌԷԳ) անցնելու միջոցով՝ որպես հիմնադրութային փաստաթուղթ, սակայն այն դեպքում, եթե ՌԷԳ-ն իրականացվի ծանրակշիռ միջազգային փորձագետների ներգրավմամբ, եւ այդ պրոցեսում ապահովվի պատշաճ հանրային ներգրավվածություն, ինչը չի արվել ռազմավարության այս նախագծի մշակման փուլում։
Այս հոդվածում բովանդակային հարցերին անդրադառնալու նպատակ այլեւս չկա, հիմա պետք է կատարել որոշակի ամփոփիչ արձանագրումներ եւ սպասել պատկան մարմինների որոշումներին, որից հետո պարզ կլինի, թե ինչ ուղղություններով է պետք ջանքերը կենտրոնացնել, որպեսզի հանքարդյունաբերության ոլորտը համապարփակ կարգավորելու այս առանցքային գործընթացը չձախողվի եւ չդառնա ներպետական ու միջազգային հարթակներում բողոքարկման առարկա։
Արձանագրենք, որ ռազմավարության նախագծում ձեւակերպվել են բնապահպանական եւ սոցիալական բարեփոխումներ ենթադրող դրույթներ, ինչպիսիք են՝ չգործող հանքերի եւ լքված պոչամբարների կառավարման հայեցակարգի եւ դրա ներքո համապատասխան կարգավորումների մշակումը, ընդերքօգտագործման թափոնների բնապահպանական ազդեցությունների գնահատումը եւ առավել խնդրահարույց կետերի (hot-spot-ների) հստակեցումը։
Առաջարկվում է մշակել հանքի փակումից հետո հանքային համալիրի կայունության ապահովմանն ուղղված ուղեցույցներ եւ կարգավորումներ, միջոցներ ձեռնարկել լքված պոչամբարների բացասական ազդեցության չեզոքացման համար, օրինակ՝ passive treatment systems, հատկապես թթվային դրենաժի ներուժ ունեցող հանքավայրերի համար։
Առաջարկվում է նաեւ մշակել ուղեցույց կամ մեթոդաբանություն ՇՄԱԳ նախագծերի մշակման փուլում շրջակա միջավայրի եւ մարդու առողջության վրա հնարավոր ռիսկերի եւ ազդեցության գնահատման համար (չշփոթել ՇՄԱԳ փորձաքննության փուլի հետ), մշակել կենսաբազմազանության վրա ազդեցության գնահատման մեթոդաբանություն/ուղեցույց եւ ՇՄԱԳ գործընթացում ներառել էկոհամակարգային ծառայությունների գնահատումը, հանքի շահագործման ընթացքում դիտարկել ընդերքօգտագործման թափոնների տարածքների աստիճանական (փուլային) ռեկուլտիվացիայի պահանջի հնարավորություն եւ այլ դրույթներ։
Ավելին՝ տեքստում ուղղակիորեն ամրագրված է, որ՝ «Ոչ միայն լքված, այլեւ գործող հանքավայրերի եւ ընդերքօգտագործման թափոնների տարածքների բնապահպանական բացասական ազդեցության չեզոքացման համար կարեւոր է նաեւ միջազգային փորձին համահունչ ջրերի մաքրման համակարգերի ներդրման պահանջի սահմանումը, օրինակ՝ passive treatment systems, հատկապես թթվային դրենաժի ներուժ ունեցող հանքավայրերի համար»: Հարցն այն է, որ այս պահանջները կատարելու համար պահանջվելու են մեծածավալ ներդրումներ, որոնց հնարավորությունը նախագծում որեւէ չափելի ցուցանիշով գնահատված չէ՝ բացի ընդհանրական ձեւակերպումներից, թե դրանք պահանջելու են որոշակի ծախսեր։
Իսկ ի՞նչ, եթե ընկերությունները դա չանեն, ընդերքօգտագործման իրավունքը դադարեցվելո՞ւ է։ Այսպիսի դրույթները պահանջում են գոնե որոշակի խորության ֆինանսատնտեսական հիմնավորումներ դրանց իրագործելիությունը գնահատելու համար, որոնց բացակայությունը կասկածելի է դարձնում այդ ձեւակերպումների լրջությունը եւ մոտիվացիան։ Այս պահանջներն ուղղակի չեն իրականացվելու՝ ի տարբերություն ընկերությունների շահերից բխող դրույթների։
Ինձ թույլ տամ պնդելու, որ առանց արդյունավետ գործիքակազմի նախատեսման բնապահպանական պատասխանատվություն ամրագրող անիրականանալի առաջարկություններով փորձ է արվում պարզապես փաստաթղթին հաղորդել սոցիալ-բնապահպանական առումով ընդունելի տեսք։ Այս առաջարկությունները կարելի կլիներ իրատեսական եւ հիմնավոր համարել միայն այն պարագայում, եթե լինի առաջնահերթությունների հստակ ամրագրում այն մասին, որ այս դրույթները նախ պետք է կիրառվեն այժմ գործող հանքավայրերի վրա՝ որպես դրանց կենսունակության գնահատման ցուցիչ, ինչպես նաեւ սահմանվեր պատասխանատվության մեխանիզմ այդ պարտավորությունները ձախողելու պարագայում առաջացող հետեւանքների համար։ Կա մի չափազանց պարզ եւ լեգիտիմ հարցադրում․ չէ՞ որ ռազմավարության ընդունման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է ոլորտն ամբողջական կարգավորելու համար։ Ապա ինչո՞ւ ռազմավարության նախագծով չի որդեգրվում տրամաբանական մոտեցում, որ նախ՝ գործող հանքավայրերը համապատասխանեցվեն ենթադրվող ստանդարտներին, հետո միայն, առանց համայնքների եւ բնապահպանների հետ կոնֆլիկտների, շահագործվեն նոր պաշարներ։
Հետեւություններ
Ցավոք, հանքարդյունաբերության ոլորտին առնչվող փորձից ելնելով կարելի է անսխալ կերպով կանխատեսել, որ այս փաստաթղթում ամրագրված դրույթներից արդյունավետորեն կիրագործվեն միայն նրանք, որոնք բխում են հանքարդյունաբերական ընկերությունների շահերից։ Տեսակետս հիմնավորելու համար եւս մեկ անգամ արձանագրեմ, որ նախագծում բացակայում է բնապահպանական պատասխանատվություն ենթադրող մոտեցումների կենսագործումը ապահովող գործիքակազմը։ Ավելին՝ նախագծի հավելվածներում անգամ ներկայացված է տեսակետ, որ սոցիալական եւ բնապահպանական պատասխանատվությունից բխող հավելյալ ծանրաբեռնվածությունը գուցե հնարավոր չլինի ներկայումս գործող ընկերությունների վրա դնել օրենքի հետադարձ ուժի իրավական հիմնախնդրի պատճառով․ չէ՞ որ նրանք գործում են ըստ նախկինում կնքված պայմանագրերի, որոնք չեն նախատեսում առաջարկվող նոր բնապահպանական կարգավորումներից բխող պարտավորություններ։
Այս տրամաբանությամբ ստացվում է, որ մշակված նախագիծը վերաբերելի է լինելու միայն նոր հանքերի համար՝ նույն ոլորտի տարբեր ընկերությունների համար առաջացնելով սոցիալական պատասխանատվության տարբեր մակարդակներ, ինչը բացարձակապես անընդունելի է։ Դա առաջացնելու է նաեւ գործունեության տարբեր իրավական ռեժիմներ եւ դրանից բխող՝ խտրական վարչարարություն, ինչն արդեն անհեթեթություն է։
Ոլորտի կարգավորման փուլային մոտեցումը մերժելու պատճառը պրիմիտիվության աստիճանի ակնհայտ է, որովհետեւ իրենք էլ գիտեն, որ առաջարկվող ինչ-որ ուղեցույցների մշակումը, բնապահպանական օրենսդրական փոփոխությունները կամ չինովնիկների մասնագիտական վերապատրաստման դասընթացները այն գործիքները չեն, որոնք կարող են հանգեցնել նույն ռազմավարությամբ սահմանված բնապահպանական պահանջների ապահովմանը։ Դրանք ընդամենը պրոտոկոլային ձեւակերպումներ են, որոնցով փորձ է արվում ընկերությունների համար առաջարկվող շատ կոնկրետ առավելությունները բնապահպանական վերացական պահանջներով հավասարակշռելու տպավորություն ստեղծել, իսկ խնդիրը նոր հանքերի համար դաշտը հնարավորինս բացելն է։
Չնայած ռազմավարության մշակման փուլում բազմիցս ներկայացված առաջարկություններին՝ նախագծում այդպես էլ չի որդեգրվել մոտեցում, որ առաջարկվող բնապահպանական ստանդարտները նախ պետք է կիրառվեն գործող հանքերի նկատմամբ, ապա միայն նոր տրամադրվող թույլտվությունների։ Ակնհայտ է, որ դա կլիներ հստակ ցուցիչ, թե որքանով են բնապահպանական պատասխանատվության բարձրագոչ ձեւակերպումները կիրառելի։ Դա կլիներ նաեւ արդյունավետ գործիք, որ ոլորտի զարգացման համար ջանքեր գործադրող սուբյեկտները իրապես շահագրգռված լինեին հասնելու այդ նորմերի կենսագործմանը։ Հանքարդյունաբերության զարգացման փուլային մոդելը հետեւողականորեն մերժվում է, քանի որ այդ պարագայում շատ արագ կբացահայտվի բարձր ստանդարտների մասին գեղեցիկ ձեւակերպումների ոչ իրագործելիությունը։
Ռազմավարության նախագծում նշված է, որ հանքարդյունահանող ընկերություններն իրենք ունեն ներքին շահագրգռվածություն՝ գործելու տնտեսապես եւ էկոլոգիապես կայուն ձեւով, որ դրանով ստանան «գործելու համար սոցիալական արտոնագիր», թեկուզ այն պատճառով, որ դրա անբավարար կատարումը (եւ հետեւաբար վատ հեղինակությունը) կհանգեցնի տնտեսական անբարենպաստության։
Հիմա եկե՛ք այս միտքը պրոյեկտենք հայաստանյան իրականության վրա․ կարո՞ղ են արդյոք այս մտքի հեղինակները ցույց տալ գեթ մեկ ընկերություն, որը Հայաստանում գործում է «տնտեսապես եւ էկոլոգիապես կայուն ձեւով» եւ դրանով վաստակել է «սոցիալական արտոնագիր»։ Դա հնարավոր չէ, այդպիսիք ուղղակի չկան։ Իսկ ի՞նչն է նրանց խանգարում հիմա որդեգրելու այդպիսի աշխատելաոճ՝ օրենսդրությո՞ւնը, կառավարությո՞ւնը, գուցե բնապահպաննե՞րը։ Պարզապես չկա այդպիսի վարքագծի ներքին պահանջարկ, չկա նաեւ խիստ պետական վերահսկողություն, որը կստիպեր ընկերություններին հետեւել իրենց բարեվարքությանը։
Սրանից բխում է տրամաբանական հետեւություն, որ ռազմավարության հեղինակները պետք է սահմանեին գործողությունների հստակ ծրագիր եւ ժամանակացույց, որի արդյունքում գործող ընկերությունների կորպորատիվ պատասխանատվության մակարդակը պետք է համապատասխանեցվեր «սոցիալական արտոնագիր» ստանալու համար անհրաժեշտ մակարդակին, սակայն գործողությունների պլանում սահմանված չեն այդ նպատակին հասնելու կոնկրետ միջոցներ, որոնք գործող ընկերությունների համար կնախատեսեին չափելի արդյունքներ եւ ձախողման համար հստակ հետեւանքներ։
Այս փաստաթղթի յուրահատկություններից է այն, որ անընդունելի մոտեցումների բովանդակությունը թաքցված է վերնագրային մեղմասությունների տակ՝ «Հավասարակշռված մեխանիզմներ հողի ձեռքբերման եւ հանրային շահի համար», «Ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձեւավորում» եւ այլն։ Օրինակ՝ «Հայաստանի Հանրապետության ընդերքում առկա օգտակար հանածոների պաշարները պետք է ծառայեն ներկա եւ ապագա սերունդներին» բարձրագոչ վերնագրի բովանդակությունը բացված է հետեւյալ կերպ՝ «․․․կարեւոր է, որ առկա պաշարների օգտագործմանը զուգընթաց իրականացվի նոր պաշարների հայտնաբերում՝ նախադրյալներ ստեղծելով ապագա սերունդներին պաշարներով ապահովելու գործընթացի համար», մինչդեռ կայուն զարգացման հայեցակարգի այս դրույթը միշտ ընկալվել է որպես պաշարների խնայողաբար օգտագործում, ոչ թե նոր պաշարների զուգահեռ հայտնաբերում։ Կարծես ոչ էական մի բան է, որը, սակայն, փոխում է միջազգային հանրաճանաչ սկզբունքների ընկալումն ու նարատիվը՝ դառնալով պետական քաղաքականություն։
Հանրային օրակարգում առկա մեկ այլ խնդիր եւս ձեւակերպվել է՝ «Հանքարդյունաբերությունը պետք է նպաստի ողջ հանրության բարեկեցությանը», որի բովանդակությունը ոչ մի կերպ չի արտացոլում հանրային բարիքից ստացվող եկամտի արմատական վերաբաշխման այն ընկալումները, որոնք դրված են այս ձեւակերպման հիմքում։ Աղավաղված են օգուտների եւ վնասների վերլուծության հիմքում ընկած ելակետները։
Այսօրինակ ձեւախեղումները ռազմավարության նախագծում բազմաթիվ են։ Մոլորեցնող է նաեւ այն ոճը, երբ ռազմավարության նախագծի եւ գործողությունների ծրագրի տեքստում բացակայում են որոշ ուղենիշային դրույթներ, սակայն դրանք ներկայացված են փաստաթղթի մաս կազմող հավելվածներում։ Օրինակ՝ նշված հավելվածներով հնարավոր է համարվում հանքեր շահագործել անգամ ներկայումս արգելված՝ բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում, պաշարների հաստատումը իրականացնել ըստ տվյալ պահին շուկայի գնագոյացման չափանիշի՝ առանց հավելյալ սահմանափակող պայմանների, եւ այլ վիճահարույց մոտեցումներ։ Հասկանալի չէ, թե այդ դատողությունները որքանով են պետության համար ուղենիշային համարվելու, եթե ուղիղ տեքստով ամրագրված չեն ռազմավարության նախագծում կամ գործողությունների ծրագրում։
Ամփոփելով արձանագրեմ, որ ռազմավարության նախագծի հիմնական առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ այն սահմանում է հստակ եւ իրագործելի դրույթներ ոլորտի տարածման եւ այդ ճանապարհին առկա խոչընդոտների վերացման համար եւ բարձրագոչ, սակայն ոչ իրագործելի դրույթներ բնապահպանական պատասխանատվության առումով։ Հաշվի առնելով, որ առաջին նախագծային տարբերակից հետո այն մշակող մասնագիտական խմբին հասարակական միավորումների եւ անհատ մասնագետների ներկայացված սկզբունքային դիտարկումները հաշվի չեն առնվել, պարզ են դառնում նաեւ այս փաստաթղթի նպատակները։ Այն է՝ ձեւական փորձագիտական հիմնավորումների, միջազգային փորձի հատվածական վկայակոչումների անվան տակ լեգիտիմացնել այն ակնհայտ քաղաքական որոշումը, որով երաշխավորվելու է Հայաստանի ընդերքում պարփակված բնական պաշարների ինտենսիվ շահագործումը։ Անշուշտ, հանքարդյունաբերության ոլորտի որեւէ համակարգային բարեփոխում ռազմավարության այս նախագծից բխող գործընթացները չեն ապահովելու, իսկ հանքարդյունաբերական էքսպանսիայի դեմ համայնքների հակազդեցությունը նույն կերպ շարունակվելու է, որքան էլ «ռազմավարորեն» ամրագրվեն հանրության բողոքը ճնշելու օրենսդրական մեխանիզմներ։ Փորձեք, տեսեք՝ ինչ կստացվի։
Արթուր Գրիգորյան
Սույն հոդվածը հրապարակվում է «Էկոլոգիական իրավունք» հասարակական կազմակերպության եւ Հայնրիխ Բյոլ hիմնադրամի Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի երեւանյան գրասենյակի հետ համագործակցությամբ իրականացվող ծրագրի շրջանակում:
Սույն հրապարակման բովանդակության համար պատասխանատու է միայն հեղինակը, եւ այն որեւէ կերպ չի կարող ընկալվել որպես Հայնրիխ Բյոլ հիմնադրամի Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի երեւանյան գրասենյակի տեսակետ։