Սեպտեմբերի 21-ն աշխարհում նշվում է որպես Ալցհայմերի հիվանդության դեմ պայքարի օր։ «Ալիք Մեդիա»-ն ներկայացնում է հոդվածների շարք՝ համագործակցելով «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» հասարակական կազմակերպության հետ։ Մեր տեսադաշտում են լինելու տարեցները, նրանց վերաբերող խնդիրները։
Մեր հերոսները լինելու են մարդիկ, որոնց պատմությունները ցույց են տալիս, որ ծերությունը դատավճիռ չէ, եւ կարելի է սիրով ու բերկրանքով անցնել երկարակեցության ճանապարհով։ Ներկայացնելու ենք նաեւ Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող տարեցների պատմությունները, որոնք կարող են ուղենշային լինել դեմենցիա (ծերունական թուլամտություն) ունեցող բազմաթիվ մարդկանց համար։
Հայաստանում շատերը չգիտեն՝ ինչ է Ալցհայմերի հիվանդությունը, տեղեկություն չունեն դեմենցիայի (ծերունական թուլամտություն) տեսակների, փուլերի ու կանխարգելման վերաբերյալ եւ հաճախ հիշողության խնդիրներն ընկալում են որպես ծերացման բաղադրիչ։
Պրակտիկան ցույց է տալիս, որ մարդիկ բժշկի են դիմում այն ժամանակ, երբ արդեն հնարավոր չէ կանխարգելել հիվանդությունը կամ բարելավել հիվանդի կյանքի որակը։ Սեպտեմբերի 21-ն աշխարհում նշվում է որպես Ալցհայմերի հիվանդության իրազեկման, այս հիվանդության դեմ պայքարի օր։ Զարգացած երկրներում Ալցհայմերի հիվանդության դեմ ակտիվ եւ արդյունավետ պայքարի շնորհիվ հնարավոր է դառնում դեմենցիա ունեցող տարեցների կյանքի որակը բարելավել, հիվանդության ընթացքը հնարավորինս դանդաղեցնել։
2017 թվականին ամերիկահայ ծերաբույժ Ջեյն Մահաքյանը հայրենիքում հիմնադրեց «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» հասարակական կազմակերպությունը՝ նպատակ ունենալով բարձրացնելու իրազեկության մակարդակը եւ զարգացնելու կայուն ծրագրեր եւ ծառայություններ Հայաստանում Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող մարդկանց եւ նրանց ընտանիքների համար։
Կազմակերպության գլխամասային գրասենյակը ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգի Սան Կլեմենտե քաղաքում է, շահույթ չի հետապնդում։ Բժիշկ Մահաքյանը Հայաստանում տարեցների խնամքի ծրագրերի իրագործման եւ Ալցհայմերի հիվանդության մասին իրազեկության բարձրացման առաջամարտիկն է։ Նա Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող անձանց խնամողների համար նախատեսված «Ես լսում եմ քեզ» գործնական ուղեցույցի հեղինակն է։
«Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» կազմակերպությունը 2018 թվականի հոկտեմբերին Երեւանի պետական բժշկական համալսարանում կազմակերպեց «Օգնենք Հայաստանին պայքարել Ալցհայմերի հիվանդության խնդիրների դեմ» խորագրով միջազգային համաժողով, որի նպատակն էր իրազեկման եւ կրթության միջոցով օգնել Հայաստանին՝ բարձրացնելու Ալցհայմերի հիվանդության վերաբերյալ իրազեկման եւ հիվանդների խնամքի մակարդակը:
Համաժողովին ներկա էին թե՛ հայ, թե՛ օտարերկրացի մասնագետներ: Համաժողովից հետո «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ծրագիրը նոր թափ առավ։ Ծագրի ղեկավար Օֆելյա Կամավոսյանը «Ալիք Մեդիա»-ին մանրամասնում է՝ ծրագրի առաքելությունն է բարձրացնել Հայաստանում Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող մարդկանց խնամքի վերաբերյալ իրազեկությունը եւ առաջարկել լուծումներ: Դրան հասնելու ուղիներից մեկը հիշողության կորուստ ունեցող մարդկանց եւ նրանց ընտանիքների համար կայուն ծրագրեր եւ ծառայություններ ստեղծելն է:
«Մենք սերտորեն համագործակցում ենք պետական մարմինների՝ առողջապահության, աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունների հետ։ Բազմաթիվ գործընկերներ ունենք, աշխատում ենք «Առաքելություն Հայաստան» ՀԿ-ի հետ, մշակում ենք նոր ծրագրեր, որոնք բարձրացնում են ծերունական թուլամտություն ունեցող անձանց խնամքի որակը։ Ալցհայմերի հիվանդությունը եւ դեմենցիայի այլ տեսակները Հայաստանում տարածված են եւ աճ են գրանցում։ Մեր տեսլականը, նպատակը Հայաստանում Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող մարդկանց եւ նրանց ընտանիքների կյանքի որակը բարձրացնելն է»,- ասում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
Հիշողության ակումբներ տարեցների համար
«Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ՀԿ-ն հիմնադրելուց հետո ACA ՀԿ նախագահ, գերոնտոլոգ, 30 տարի «հիշողության կորստի ոլորտում» աշխատած ամերիկահայ բժիշկ Ջեյն Մահաքյանը որոշեց Հայաստանում հիշողության ակումբներ ստեղծել եւ 2019-ին Վանաձորում գտնվող «Օրրան» բարեգործական հասարակական կազմակերպության հետ պիլոտային ծրագիր անցկացրեց։
«Տարեցները սկսեցին հաճախել հիշողության ակումբ, որտեղ սնվում էին, դասերի մասնակցում, ձեռքի աշխատանքներ պատրաստում, երեխաների ու մասնագետների հետ շփվում, տարբեր խաղեր խաղում։ Կային տարեցներ, որոնք միշտ դժգոհ էին կամ ագրեսիվ վարքագիծ ունեին, բայց հիշողության ակումբ այցելելուց հետո նրանց վարքագիծը փոխվեց․ դեմենցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի միջոցներից մեկը հենց այդպիսի ջերմ շփումներն են։ Այդ պիլոտային ծրագիրը հաջողությամբ անցկացնելուց հետո «Առաքելություն Հայաստան» ՀԿ-ի գրասենյակներում հիմնեցինք հիշողության ակումբներ»,- ասում է «Ալցհայմերի խնամք Հայաստանում» ծրագրի ղեկավարը։
Ավելի ուշ հիշողության ակումբ հիմնադրվեց նաեւ «Նորքի տուն-ինտերնատ»-ում։ Եթե ի հայտ է գալիս ճանաչողական ֆունկցիայի խախտում, ու մարդը հնարավորություն է ունենում հիշողության ակումբ հաճախելու, ծերացումն ասես դանդաղում է։
«Բազմաթիվ տարեցներ կեսաթոշակային տարիքի հասնելուց հետո աշխատանք, անելիք, զբաղմունք չեն ունենում, ու սա եւս բացասաբար է ազդում նրանց առողջության վրա․ հիշողության ակումբները լուծում են այս հարցը՝ ծերերին հնարավորություն ընձեռելով հետաքրքիր առօրյա ունենալու, նոր բաներ սովորելու»,- ասում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
Ռոբին ռոբոտը տարեցների ընկերը դարձավ
«Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ՀԿ-ի իրականացրած հետաքրքիր ծրագրերից մեկն էլ Ռոբին ռոբոտի ծրագիրն է։ Բժիշկ Ջեյն Մահաքյանը, տեղյակ լինելով, որ «Expper Technologies» ընկերության ստեղծած Ռոբին ռոբոտն ուրախացնում է, բարելավում քաղցկեղով հիվանդ երեխաների կյանքը, 2020-ին որոշեց Ռոբինի օգնությամբ նման ծրագիր կյանքի կոչել «Նորքի տուն-ինտերնատ»-ում։
Ռոբին ռոբոտը՝ տարեցների համար։
«Մենք ինտերնատում մի պիլոտային ծրագիր իրականացրինք․ ընտրեցինք 40 շահառուի, որոնք անցան հիշողության գնահատման թեստավորում։ Այնուհետեւ որոշ ժամանակ այդ 40 շահառուից 20-ը շփվեց Ռոբին ռոբոտի հետ, մյուս 20-ը՝ ոչ։ Հետո կրկին թեստավորում անցկացրինք։ Պարզվեց՝ Ռոբին ռոբոտի հետ շփված շահառուների շրջանում դրական դինամիկա կար։ Ռոբոտը նրանց կյանքի որակը բարելավել էր, ընկերացել նրանց հետ։ Ռոբինը միացնում էր տարեցների սիրելի ֆիլմերը, նրանց սիրելի մեղեդիները, զրուցում էր նրանց հետ։ Ռոբոտի ինտելեկտը ծրագրավորելիս մասնագետներն այն հավասարեցրել են մոտավորապես 7 տարեկան երեխայի ինտելեկտի մակարդակին, եւ նա ասես շահառուների թոռնիկը լինի․ Ռոբինը դեմքով ճանաչում է շահառուներին, զրուցում նրանց հետ․ սա հիանալի ծրագիր է»,- պատմում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
Նախապես որոշված էր, որ Ռոբին ռոբոտը պետք է ինտերնատից հետո տեղափոխվեր նաեւ խնամքի մյուս կենտրոններ, բայց «Նորքի տուն-ինտերնատ»-ում տարեցներն այնքան սիրեցին Ռոբինին, որ այլեւս հնարավոր չէր տանել նրանց մոտից։
Օգնության հեռախոսակապ Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցողներին խնամողների համար
2020 թվականից «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ՀԿ-ն «Առաքելություն Հայաստան» ՀԿ-ի հետ համատեղ ստեղծեց Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող անձանց խնամողների համար նախատեսված «Ալցհայմերի խնամակալների օգնության ազգային հեռախոսակապը» (096-777 902)։ Տարեցներին խնամողները եւս օգնության, տեղեկացված լինելու կարիք ունեն, նրանք հաճախ չգիտեն, թե որ մասնագետներին պետք է դիմել, իսկ հեռախոսակապն օգնում է այսպիսի հարցերի պատասխանները գտնելու։ «Ալցհայմերի խնամակալների օգնության ազգային հեռախոսակապը» տարեցներին խնամողներին հնարավորություն է տալիս ստանալու նաեւ հոգեբանական աջակցություն։
«Մինչ այժմ մեր երկրում ծերացող հասարակության խնամքի վերաբերյալ որեւէ փաստաթուղթ, նախագիծ չկար։ Մեր նախաձեռնությամբ առողջապահության նախարարության հետ համատեղ այժմ եզրափակիչ փուլում են «Դեմենցիայի ազգային պլան»-ի մշակման աշխատանքները։ Ազգային պլանն ունի գործողությունների ծրագիր, ժամանակացույց»,- նշում է «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ծրագրի ղեկավարը։
Ըստ պլանի՝ դեմենցիա ունեցողներն ու ընտանիքի անդամները կարող են վերապատրաստվել, համակարգվելու են նաեւ առողջապահական ծառայությունները՝ ապահովելով շահառուների ավելի որակյալ բուժումն ու խնամքը։
Բժիշկների վերապատրաստում «Հերացի» պոլիկլինիկայում։
««Դեմենցիայի կանխարգելման ազգային պլան»-ի շրջանակում իրագործվող միջոցառումները պետք է նպաստեն, որ դեմենցիան ժամանակին ախտորոշվի, ու դեմենցիա ունեցող բուժառուների կյանքի որակը չվատթարանա։ Ըստ այդ ազգային պլանի՝ ընտանեկան բժիշկները վերապատրաստվելու են եւ մեծ ուշադրություն են դարձնելու դեմենցիա ունեցող բուժառուներին»,- մանրամասնում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
Ուղեցույց Ալցհայմերի հիվանդություն ունեցող անձանց խնամողների համար
«2020 թվականին մշակել եւ առողջապահության նախարարության հետ համատեղ բոլոր առողջապահական հիմնարկներին անվճար տրամադրել ենք մեր ուղեցույցը՝ նախատեսված դեմենցիա ունեցող անձանց խնամողների համար։ Հաճախ խնամողը մոռանում է ինքն իր մասին, քանի որ միայն հիվանդին է անմնացորդ նվիրվում, մինչդեռ պետք է ինքն իրեն էլ ուշադրություն դարձնի, որպեսզի առողջ ու տոկուն լինի, կարողանա խնամել հիվանդին»,- ասում է «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ծրագրի ղեկավարը։
Նա հիշեցնում է՝ գոյություն ունի նաեւ խնամողի արձակուրդի հասկացողությունը, այսինքն՝ հիվանդին խնամողը կարող է, օրինակ, դեմենցիա ունեցող իր հարազատին 15 օրով վստահել հատուկ մասնագիտացված կենտրոնի մասնագետներին ու գնալ հանգստանալու։ «Սա անհրաժեշտ է, որպեսզի խնամողն ի վիճակի լինի շարունակելու խնամել իր հարազատին։ Լիահույս ենք, որ մեր ծրագրերը շարունակական են լինելու եւ, իհարկե, օգնելու են բարելավելու դեմենցիա ունեցողների ու նրանց խնամողների, նրանց ընտանիքի անդամների կյանքի որակը։ Նոր գաղափարներն ու ծրագրերը շատ են․ ավելին ենք անելու մեր երկրի ու հատկապես տարեցների համար»,- ասում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
«Առողջ ուղեղի հայկական ծրագիր»
Հունիսի 1-ից «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ՀԿ-ն Դավոսի Ալցհայմերի համագործակցության ծրագրի շրջանակում իրականացնում է «Առողջ ուղեղի հայկական ծրագիր»-ը։ Այն ունի մոտ 15 հոգանոց միջդիսցիպլինար թիմ, որում ներառված են հոգեբան, սոցիալական աշխատող, բժիշկներ, բուժքույրեր, պալիատիվ խնամքի մասնագետներ։ Բացի թիմը ղեկավարող ծերաբույժ Ջեյն Մահաքյանից՝ որպես կլինիկական խորհրդատու՝ թիմում ներառված են նաեւ նյարդաբանության գծով ՀՀ ԱՆ խորհրդատու Սամսոն Խաչատրյանը եւ հոգեբուժության եւ բժշկական հոգեբանության գծով խորհրդատու Գեւորգ Փաշիկյանը։ «Այս ծրագիրը տեւելու է մեկ տարի։ Մասնագետների թիմը առաջնային օղակի բժիշկների համար անցկացնում է անվճար վերապատրաստման ծրագրեր։ Մասնագետներն այցելում են Երեւանում ու մարզերում գտնվող պոլիկլինիկաներ եւ թրեյնինգներ անցկացնում դեմենցիայի վերաբերյալ։
«Առողջ ուղեղի հայկական ծրագրի» թիմը։
«Այս ծրագրի երկրորդ կարեւոր առաքելությունն էլ սքրինինգային ծրագիրն է՝ հիշողության գնահատում անցկացնելը եւ հիվանդությունն ախտորոշելը։ Դեմենցիայի առկայությունը եւ աստիճանը ստուգելու համար իրականացվում է հիշողության գնահատում հատուկ թեստի միջոցով․ դա հարցաթերթիկ է, որը լրացնում է պացիենտը։ Թեստը հնարավորություն է տալիս արագ ախտորոշելու հիվանդությունը»,- նշում է Օֆելյա Կամավոսյանը։
«Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» ՀԿ-ն առողջապահական համակարգի պատրաստվածության ապահովման համար Դավոսի Ալցհայմերի համագործակցության առաջին համաշխարհային համատեղ դրամաշնորհային ծրագրի 12 շահառուներից է, եւ «Առողջ ուղեղի հայկական ծրագիրն» իրականացվում է հենց այս համագործակցության շրջանակում։ «Առողջ ուղեղի հայկական ծրագրի» իրականացմանն աջակցում են ՀՀ առողջապահության, աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունները, իսկ ծրագրի գործընկերը «Հայկական ակնաբուժության նախագիծ»-ն է։
Ինչպես հայտնի է, Հայաստանում պարզապես հետազոտություն անցնելու համար բժշկին դիմելու մշակույթն այնքան էլ տարածված չէ, առավել եւս, երբ խոսքը վերաբերում է հիշողությունը գնահատող թեստավորում անցնելուն։ Մասնագետները ելքը գտել են։ «Հայկական ակնաբուժության նախագիծ»-ը հետազոտություններ է անցկացնում Երեւանում ու մարզերում, իսկ «Առողջ ուղեղի հայկական ծրագիր»-ը միացել է այդ նախագծին։ Քաղաքացին ստուգում է տեսողությունը, դրանից հետո նրան առաջարկում են հիշողությունն էլ ստուգել թեստի միջոցով։ Նա իր համաձայնությամբ կարող է այդ թեստավորումն անցնել։
Հիշողության գնահատման թեստավորում Կոտայքի մարզում:
«Անկախ նրանից՝ մեր հետազոտությունից հետո պետությունն ինչ քայլեր կձեռնարկի, նախատեսում ենք հաջորդ տարի մեր թիմով այցելել դեմենցիա ունեցող հիվանդների ընտանիքներին, նրանց օգել, աջակցել։ Հիմա քննարկում ենք, թե նրանց ինչ է անհրաժեշտ․ գուցե խնամքի նյութեր, գուցե դեղորայք․․․ Մենք օգնող ձեռք ենք մեկնելու նրանց»,- ասում է Օֆելյա Կամավոսյանը՝ ավելացնելով՝ մասնագետները թեստավորումն անցկացնում են անվճար 40+ տարիքի անձանց շրջանում։ Թեստավորումը տեւում է մոտ 10-15 րոպե։ Նախատեսվում է Երեւանում ու մարզերում հետազոտել 6 հազար քաղաքացու։
«Հետազոտության ընդհանրական արդյունքը տրամադրելու ենք առողջապահության նախարարությանը, որպեսզի հետագա ծրագրերն իրականացնելիս այս տվյալներն ուսումնասիրվեն, օգտագործվեն։ Ավելի քան հազար քաղաքացի արդեն իսկ թեստավորվել է․ 40 տոկոսն ունեցել է ճանաչողական ֆունկցիայի խանգարում։ Կան, օրինակ, 50 տարեկան անձինք, որոնք այսպիսի խնդիր ունեն, եւ սկզբնական շրջանում իրենք էլ պատկերացում չունեն դրա վերաբերյալ։ Եթե հիվանդության սկզբնական փուլում նրանք դեղորայք ընդունեն, սննդակարգն ու ապրելակերպը փոխեն, հնարավոր է հիվանդությունը կանխարգելել, իսկ եթե դա չարվի, նրանք արդեն ծանր հիվանդներ կարող են դառնալ։ Դեմենցիան բուժել հնարավոր չէ, բայց, անշուշտ, հնարավոր է կանխարգելել, մարդու կյանքի որակը բարելավել»,- եզրափակում է Օֆելյա Կամավոսյանը՝ հավելելով, որ իրենք նաեւ հասարակությանն իրազեկելու վերաբերյալ աշխատանքներ պետք է կատարեն․ այս ամիս Հանրային ռադիոյի հետ համատեղ սկսել են տարեցների համար, տարեցների մասին առաջին հայկական հաղորդաշարը՝ «Երկրորդ շունչ»-ը, որ եթեր է հեռարձակվում ամեն կիրակի։
Լրագրողն իր մասնագիտական գործունեությամբ հասարակական կարծիք է ձեւավորում։ Հենց ա՛յդ գիտակցումով եմ առաջնորդվում եւ աշխատում։