Տես նաեւ՝ «Ընտրեալության մահացու դեղը», մաս 1
Ինչպէս աշխարհում ամեն ինչ, կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումն անխուսափելիօրէն առնչուած է իր բնական ախոյեանին՝ երկրային իշխանութեանը, որի հետ յարաբերութիւնը որոշիչ նշանակութիւն ունի այդ նախապաշարման տիրապետութիւնը լիարժէք հաստատելու համար։ Յուդայականութիւնն այդ խնդիրը լուծեց աշխարհից լիովին սահմանազատուելու միջոցով՝ ստեղծելով երկնային բացարձակ իշխանութեան իր անթափանց տարածքը, որտեղ ինքը միակ ընտրեալն էր եւ միակ տիրակալը։ Քրիստոնէութիւնը, որի թիրախն էր ամբողջ աշխարհը (եկեղեցու կեղծած «Կոնստանտին կայսեր կտակը»), ընդհակառակը, ոչնչի առջեւ կանգ չառնելով, գնաց մարդուն ներքուստ նուաճելու ճանապարհով՝ գայթակղելով նրան ընտրեալութեան-բացառիկութեան ցնորամիտ խոստումով։ Հանդիպելով պետականութեան բնական դիմադրութեանը՝ նա, սակայն, ստիպուած եղաւ բաւարարուելու կա՛մ աշխարհիկ իշխանութիւնը վերահսկելով, կա՛մ նրան առընթեր հաստատուելով՝ այդպիսով առաջ բերելով կրօնական ընտրեալութեան խառը կամ զուգորդական ձեւեր (այդպէս են գոյացել Միջնադարի քրիստոնեայ պետութիւնները)։ Այն, որ քրիստոնէական «ընտրեալ հօտը» չկարողացաւ մինչեւ վերջ յաջողել իր միահեծան իշխանութիւնը՝ իբրեւ պետական իշխանութիւն, մէկընդմիշտ հաստատելու հարցում, պայմանաւորուած էր նաեւ այն հանգամանքով, որ քրիստոնեայ ժողովուրդների մէջ դեռեւս ծպտեալ գործում էր Անտիկ «հեթանոսական» աշխարհի քաղաքական ու մշակութային ազատութեան ընդհանրական յիշողութիւնը։ Հաշուի առնելով քրիստոնէութեան ոչ լիովին յաջողուած փորձը՝ յաջորդ մենաստուածական կրօնը՝ իսլամը, հէնց սկզբից աշխարհիկ իշխանութիւնը կրօնապետութեան տեսքով ներառեց իր կրօնական գիտակցութեան մէջ, սակայն դա էլ չօգնեց լուծելու կրօնի եւ պետութեան բնական հակասութեան խնդիրը, այլ ընդամենը պայքարը, այսպէս ասած, «դրսից» տեղափոխեց «ներս»՝ առիթ տալով ներքին արիւնալի հակամարտութիւնների ու դարեր ձգուող եղբայրասպան պատերազմների։
Սակայն այն, ինչ դժուար իրագործելի էր մարդկային մեծ զանգուածների դէպքում, որոնք բնականօրէն հակուած են ինքնակազմակերպման անկախ (պետական) ձեւերի ստեղծման, «փոքր ածուների» պարագային, ինչպիսին հայութիւնն է, հնարաւոր եղաւ իրականացնել «հրով ու սրով»՝ մէկընդմիշտ ջարդելով հայ պետականութեան մէջքը։ Կրօնի եւ պետութեան միջեւ մէկ դարից աւելի ընթացող այդ արիւնածոր ու ազգակործան պայքարը, ի վերջոյ, պսակուեց առաջինի յաղթանակով՝ կրօնական գիտակցութեան մէջ պատմական ու հոգեւոր-մշակութային յիշողութիւնից իսպառ զրկուած հայ աշխարհիկ (ազգային) ինքնութեան կլանումով՝ ազդարարելով «հայ-քրիստոնէութեան» ծնունդը։ Մնալով անպաշտպան եւ ներփակուելով ինքն իր մէջ՝ հայ «փրկեալ» ժողովուրդը վերածուեց կրօնական «ընտրեալ հօտի»՝ հազարամեակներ շարունակ ենթարկուելով բռնութեան, հալածանքների ու կոտորածների եւ, անխնայ տրորուելով «անցնող ու դարձողի» ոտքի տակ, «զարմանալիօրէն» երկրորդեց հրէա ժողովրդի ճակատագիրը։ Անհեթեթ է կարծել, թէ այդ նմանութիւնը «յաւելեալ ապացոյց» է հայոց «ընտրեալութեան», քանզի դրանում նոյնպէս ոչ մի «նախախնամական» իմաստ գոյութիւն չունի։ Պարզապէս, միեւնոյն պատճառը (ընտրեալութեան նախապաշարումը) ամենուր եւ ամեն ժամանակ անհրաժեշտաբար առաջ է բերում միեւնոյն հետեւանքը։
Սակայն որքան էլ պատմականօրէն իրար նման, նոյնքան էլ գոյաբանօրէն իրարից արմատապէս տարբեր են հրէա եւ հայ ժողովուրդների ճակատագրերը․ եթէ, ընդհանուր առմամբ, հրէա ժողովուրդն իր պատմութիւնն սկսեց իբրեւ կրօնական համայնք եւ յանգեց պետականութեան, ապա հայ ժողովուրդը, ճիշտ հակառակը, սկսեց պետականութեամբ եւ սպառնում է իր պատմութիւնն այս աշխարհում աւարտել իբրեւ կրօնական համայնք։ Առաջինը գնում է դէպի յարատեւութիւն, երկրորդը՝ դէպի անգոյութիւն։
Դրա պատճառը մենաստուածական կրօնական գիտակցութեանը ներյատուկ պետականամերժութիւնն է, որը «աստծոյ ընտրեալի»՝ կրօնական համայնքի, իշխանութեան կողքին սկզբունքօրէն չի հանդուրժում այլ իշխանութեան գոյութիւն։ Դա թաքուն թէ բացայայտ ընկած է հայոց պետականութեան բոլոր ձախողումների հիմքում՝ «զարդարուած» հայոց երկիրը «քրիստոնէական սիրով ու հաւատով» պարզապէս օտարներին նուիրելու կամ պետականութիւնից կամովին հրաժարուելու խայտառակ օրինակներով։
Այդպիսի մի ցնցող օրինակ է նաեւ այն, ինչ տեղի ունեցաւ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութեան հետ, երբ Առաջին Նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ մի խումբ լուսաւոր հայորդիների իրատես պայծառամտութեան եւ անձնուրաց նուիրումի շնորհիւ աներեւակայելի ճիգերով վերականգնուեց հայոց անկախ պետականութիւնը, սակայն կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարման ճահճում մինչեւ մազերի ծայրը խրուած հայ ժողովուրդը, կարճ ժամանակ անց «սթափուելով»՝ գրեթէ բնազդի վերածուած իր պետականամերժութեամբ, գիտակցաբար, թէ անգիտակցաբար, սկսեց քայլ առ քայլ ջնջել բոլոր նուաճումները՝ իբրեւ «յաղթական» աւարտ, պետական ամենաբարձր մակարդակով (նախագահ, վարչապետ, նախարարներ եւ այլն) ի լուր աշխարհի ազդարարելով հայերի «աստուածային ժողովուրդ», «աստծոյ ընտրեալ ազգ», «բացառիկ առաքելութիւն ունեցող ժողովուրդ», «համաշխարհային ազգ» կամ «աստծոյ գործի առաքեալ» լինելու մասին, դարերի անդաւաճան աւանդոյթով «բարեյաջող» կերպով տանուլ տալով հայոց հայրենիքի հերթական մասը եւ կործանման եզրին հասցնելով հայ վերագիւտ պետականութիւնը։ Ուստի զարմանալի չէ, որ հայոց պետականութեան սկզբնաւորմանը պետականակերտ սկզբունքներից հայոց «ընտրեալ հօտին» եւ, յատկապէս, մտաւորականութեանը, մինչեւ սրտի խորքը խոցել ու մահացու վիրաւորել էր Առաջին Նախագահի ձեւակերպած այն պարզ, իրատեսական դրոյթը, թէ հայ ժողովուրդը սովորական ժողովուրդ է, ինչպէս միւս ժողովուրդները՝ առիթ տալով մոլեխանդ դիմադարձութեան․․․
Դրա գաղտնիքը թաքնուած է հայ ժողովրդի բուն ինքնընկալման մէջ։ Հայ մարդու համար «հայ» անունն ունի սրբազան հասկացութեան իմաստ։ Դա ոչ թէ մարդկանց մի հանրոյթ է՝ օժտուած ազգային գոյութեան բնատուր փաստով, այլ առաջին հերթին կրօնական պատկանելութեամբ կանխորոշուած աստուածային մի ընտրեալ գոյութիւն, որի յարատեւութեան եւ ապահովութեան մշտնջենական երաշխիքը իր անդաւաճան հաւատն է «առ աստուած»։
Այստեղ աւարտւում է հայոց ամբողջ գոյաբանութիւնը։
Ահա թէ ինչու, «հայ» ասելով՝ հայ մարդն իրականում նկատի ունի իր «քրիստոնեայ» լինելը։ Տուեալ դէպքում գործ ունենք ոչ թէ կրօնի եւ պետութեան փոխյարաբերութեան, այլ ազգի եւ կրօնի այնպիսի արմատական նոյնացման հետ, որ տեղի ունի, թերեւս, միայն հրէաների պարագային՝ այն վերապահումով, որ հայոց դէպքում այդ նոյնութիւնը պատմականօրէն պարտադրուած է, իսկ հրէաների դէպքում՝ ոչ՝ դրանից բխող բոլոր տարբերութիւններով։ Հայ ժողովրդի կրօնական պատկանելութիւնը կազմում է նրա ամբողջ մարդկային էութիւնը՝ ներառելով նաեւ ազգային ինքնագիտակցութիւնը։ Հայը ոչ թէ ազգ է, որ դաւանում է քրիստոնէական կրօնին, այլ՝ քրիստոնեայ, որ «ազգութեամբ հայ» է (հայ-քրիստոնեայ)։ Ուստի նոյնիսկ հայոց «ազգայնականութիւնը» ազգային չէ, այլ անհրաժեշտաբար ունի կրօնականացուած բնոյթ (ինչպէս, օրինակ, նժդեհականութիւնը)։ Իւրաքանչիւր բան, որ կարող է խաթարել ազգի եւ կրօնի այդ անտրոհելի նոյնութիւնը, հայը ենթագիտակցօրէն ընկալում է իբրեւ իր ընտրեալ գոյութեանը սպառնացող վտանգ, որ պէտք է չէզոքացուի։ Դա առաջին հերթին վերաբերում է իր «հին ախոյեանին»՝ երկրային իշխանութեանը, որը պետականութեան հանգամանքով փորձում է իրենից «խլել» իր սրբազան մենիշխանութիւնը՝ անխուսափելիօրէն զրկելով իրեն ընտրեալի իր բացառիկ կարգավիճակից։
Դրանով է բացատրւում այն տարօրինակ՝ հպա՛րտ ինքնաբաւարարուածութիւնը, որ համակել է հայ ժողովրդին Արցախեան երկրորդ պատերազմում կրած պարտութիւնից յետոյ։ Չէ՞ որ ինքը՝ որպէս ընտրեալ, հերթական անգամ յաղթել է իր դարաւոր մրցակցին՝ հայոց անկախ պետականութեանը, եւ, ինչպէս միշտ, փոյթ չէ բոլորովին, որ դա տեղի է ունեցել իր բնական հակառակորդից խայտառակօրէն պարտուելու, հազարաւոր զոհերի եւ հայրենիքի մի մասը կորցնելու գնով։ Պատահական չէ, որ Հայաստանի ներկայիս կրօնախեւ վարչապետը, որ իր սեփական անձի եւ հայ ժողովրդի ընտրեալութեան ու բացառիկութեան ջերմեռանդ ջատագով է, հայոց պետականութեան կրած այդ կործանարար պարտութիւնը համարում է յաղթանակ։ Այդ «յաղթանակին» հասնելու համար «ընտրեալ» հայութիւնը տասնամեակներ շարունակ անձնազոհաբար ներդրեց իր ամբողջ «զինական ներուժը»՝ կուսակցութիւններին, եկեղեցուն, մտաւորականութեանը, զինուորականութեանը, բոլորի՛ն՝ «ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի»։
Դրանք բոլորը, յատկապէս կուսակցութիւնները, սերելով ազգի եւ կրօնի նոյնութեան գիտակցութիւնից, բնականաբար, ունեն ոչ թէ քաղաքական, այլ կրօնական ընտրեալի նոյն աշխարհընկալումը՝ յայտնի հայդատականութիւն կամ պահանջատիրութիւն անունով։ Այդ աշխարհայեացքի միակ սեւեռակէտը սրբազան Հայաստանն է՝ հայոց «երկնային Երուսաղէմը»։ Նոյնը վերաբերում է նաեւ հայոց պատմական ու մշակութային գիտակցութեանը, որի Այբը եւ Քէն հայոց «ընտրեալ գոյութիւնն» է՝ իբրեւ տիեզերական մի «բացառիկ երեւոյթ»։
Հայդատականութիւնն իրենից դուրս փրկութիւն որոնող մարդու աշխարհայեացք է, որի համար հայոց անկախ պետականութիւնը, բացի ճանապարհի աւելորդ խոչընդոտ լինելուց, սկզբունքօրէն որեւէ այլ նշանակութիւն չունի։ Այդ աշխարհայեացքը խորապէս կրօնական է՝ ոչ թէ այն պատճառով, որ հետապնդում է կրօնական նպատակներ եւ ստանձնել է, ասենք, Երկիր մոլորակը կամ տիեզերքի միլիարդաւոր գալակտիկաները «դարձի» բերելու «սրբազան առաքելութիւն», այլ այն պատճառով, որ պարզապէս ունի կրօնական գիտակցութեան կառուցուածք։
Հայդատականութեան հիմքում ընկած է անվերապահ հաւատը պատմական արդարութեան (Աստծոյ արդարութիւն) նկատմամբ՝ արդար հատուցման ակնկալիքով (Աստծոյ դատաստան)։ Նա անվերջ հայցում է մարդկութեան (Աստծոյ) գթասրտութիւնը՝ տեսնելու ու գնահատելու իր տառապանքները (Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում) եւ «յիշելով պահանջում» միջազգային հանրութիւնից (Հայր Աստծուց) դատել «մարդկութեան թշնամի» թուրքին (Սատանային)։ Վերջինս պէտք է պատժուի մարդու իրաւունքների միջազգային ատեանի որոշումով (Աստծոյ ահեղ գաւազանով), որը պէտք է նրան ստիպի վերադարձնել հայոց սրբազան հայրենիքը («Աստծոյ կորուսեալ դրախտը»)։ Բայց ինչպէս Աստծոյ ճշմարիտ հաւատի ճանապարհը, այնպէս էլ հայոց «ազգային» նպատակներին հասնելու այդ ուղին փշոտ է եւ հեռու՝ լցուած «յարատեւ» արկածախնդրութիւններով (յաւիտենական պայքար չարի դէմ) ու «պարտադրուած» ահաբեկչութեամբ (Աստուած պատժում է անհաւատին եւ ուրացողին)։ Բայց ինչպէս Աստծոյ միածին Որդին յաղթեց մահին եւ յարութիւն առած՝ վերադարձաւ իր երկնային Հօր մօտ, այնպէս էլ հայոց ընտրեալ ազգը պէտք է վերածնուի ու վերադառնայ «ի Հայս»՝ Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստան (Աստծոյ Արքայութիւն)։
Հասկանալի է, որ հայդատականութիւնն անխուսափելիօրէն ունի մենատիրական բնոյթ եւ ինքնին բացառում է անկախ պետականութեան հնարաւորութիւնը։ Դա ոչ թէ քաղաքական ծրագիր է, այլ «տէրունական աղօթք»։ Պարզ է, որ նման կրօնաբուխ աշխարհընկալում ունեցող ժողովրդի համար խորթ է ճշմարտութեան որոնումը՝ նոյնիսկ սեփական իրավիճակը ըմբռնելու առումով, ուստի ի՞նչ, ինչպէ՞ս, ինչո՞ւ, ե՞րբ հարցերը նրա համար որեւէ նշանակութիւն չունեն։ Արդիականութեան տեսակէտից հայ ժողովուրդն ընդամենը անցեալի մի ժամանակավրէպ վերապրուկ է, զուրկ քաղաքական իրողութիւնների տարրական գիտակցութիւնից։ Ազգի եւ կրօնի այդ ճակատագրական նոյնութիւնը թոյլ չի տալիս հայ մարդուն լուսաւորուելու իրատեսութեամբ եւ «մահուան հրեշտակի» պէս նրան պինդ բանտել է իր թեւերի մէջ։ Գուցէ, հայդատականութիւնը հէնց այն հիւանդութի՞ւնն է, որ եկել է հայ ժողովրդին լուսացնցուղ ցնորքներով ուղեկցելու դէպի մահ․․․
Հայ ժողովուրդը նման է մի մարդու, որ քայլում է իր հաւատաւոր հայեացքն անվերջ երկնքին յառած՝ բոլորովին չնայելով իր ոտքերի տակ ու հոգ չտանելով, թէ ո՛ւր են իրեն տանում իր քայլերը՝ դէպի անդո՞ւնդ, թէ՞ բարձունք։ Չէ՞ որ երկնքում երջանիկ ելքը կանխաւ ապահովուած է, հետեւաբար, երկրի վրայ մտահոգուելու, առաւել եւս՝ մտածելու կարիք բոլորովին չկայ։ Հայն անմահ է։
Վերը նկարագրուած հայոց ընտրեալութեան ախտաբանութիւնը մէկ անգամ եւս փաստում է, որ կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումով տառապում են բացառապէս պարտուած ու մարդկութեան քաղաքական պատմութիւնից դուրս մնացած մեծ, թէ փոքր ժողովուրդները, որոնց ընտրեալութեան համոզումի աստիճանն ուղիղ համեմատական է իրենց քաղաքական ինքնութեան չգոյութեանն ու պետականութեան չկայացածութեանը, ինչը ցոյց է տալիս այդ նախապաշարման անբնական եւ անբանական բնոյթը։ Իսկ այն, որ այդ չարաբաստիկ նախապաշարման մանկաբարձութեամբ ծնունդ են առել այնպիսի մարդատեաց ամբողջատիրական գաղափարախօսութիւններ, ինչպիսին են ֆաշիզմը, ստալինիզմը, ռասիզմը, յուդայական, իսլամական ու քրիստոնէական բազում ծայրայեղական հոսանքներ ու ուսմունքներ, ապացուցում է դրա հակացուցուածութիւնը բուն մարդկային կեանքին եւ քաղաքակրթութեան զարգացմանը։ Պատկերաւոր ասած, կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումը մի այնպիսի «հրաշագործ» դեղ է, որ երկնքում փրկում է հիւանդին, իսկ երկրի վրայ՝ սպանում․ չէ՞ որ «դեղ» նշանակում է նաեւ «թոյն»․․․
Որ ընտրեալութեան նախապաշարումն ամբողջովին մի չարաղէտ կեղծիք է եւ սկզբունքօրէն չի կարող լինել ճշմարիտ, ապացուցւում է նաեւ հետեւեալ պարզ իրողութեամբ։
Գոյութիւն ունի միայն մէկ մարդկութիւն, այլ մարդկութիւն գոյութիւն չունի։ Այդ մարդկութիւնը, իր ներքին յարաբերութիւնների անսահման բազմազանութեամբ հանդերձ, միակն է այս երկրագնդի վրայ, ուստի անհրաժեշտաբար ներկայանում է իբրեւ մէկ-միասնական մարմին, որն, ինչպէս աշխարհում ամեն ինչ, ապացուցուած կերպով ենթակայ է բացառապէս բնութեան (կեանքի) օրէնքներին։ Ուստի չկայ եւ չի կարող լինել այնպիսի համապարփակ սկզբունք, որը թոյլ կտար նրա մի մասի համար ընտրեալի գերակայ դիրք ապահովելու միւսների նկատմամբ՝ իբրեւ բացառիկ շեղում այդ օրէնքներից։ Այդպիսի հնարաւորութիւն կարող է գոյութիւն ունենալ միմիայն մարդկային երեւակայութեան մէջ՝ երազների, ցնորքների, անուրջների կամ պատրանքների աշխարհում՝ իբրեւ մի անիրական պատկերացում, կարճ ասած՝ որպէս նախապաշարում։ Ահա թէ ինչու ընտրեալութիւնն իր բոլոր տարատեսակներով՝ ե՛ւ աշխարհիկ, ե՛ւ կրօնական, ե՛ւ խառը կամ զուգորդական, ընդամենը նախապաշարում է եւ ոչ այլ ինչ, քան միայն նախապաշարում։
Միակ բանը, որի դէպքում հայ ժողովուրդը կամ գոնէ նրա առաջնորդող մասը՝ քաղաքական եւ մտաւորական «ընտրանին», պէտք է հետեւեն հրէաների օրինակին, ընտրեալութեան նախապաշարումից ազատագրուելն է։
Դրա շնորհիւ, թէկուզ ուշացած ծաղկի պէս, հայը կբացուի աշխարհին՝ վերականգնելով իր բնական տեսողութիւնը։
Դա կլինի հայ ժողովրդի եւ հայոց պետականութեան փրկութիւնը։
Չէ՞ որ լեռան բարձրութիւնը որոշւում է ոչ թէ նրան ձօնուած երգերի քանակով, այլ Համաշխարհային ովկիանոսի մակարդակով։