«Հարիֆ» բառը հայաստանյան քաղաքական եւ առհասարակ հանրային խոսույթում օգտագործվում է որպես միամտի, դյուրահավատի, խաբվելու ենթակա մարդու հոմանիշ։ Կարելի է ասել՝ այն վիրավորական պիտակի դեր է կատարում, որն առերես հնչեցնելու դեպքում ենթադրում է հակադարձ արձագանք՝ «հարիֆը դո՛ւ ես»։ Հանրային խոսակցականում լայն տարածում ունի նաեւ «հարիֆ(ա)ցնել» արտահայտությունը, որն, ի տարբերություն «հարիֆի», «հարիֆ մնալու» եւ «հարիֆ մեռնելու», ընկալվում է որպես դրական եւ նախընտրելի երեւույթ։
Հետաքրքիր է, որ 70 կամ 80 տարի առաջ «հարիֆ» բառը մեզանում նման ընկալում չուներ։ Համենայնդեպս, անցած դարեսկզբին ծնված մեր պապերն ու տատերը այն օգտագործում էին բավականին չեզոք իմաստով։ «Հարիֆը» առօրյա խոսակցականում պարզապես «մարդ» բառի կենցաղային հոմանիշներից էր։ Ասում էին՝ «էն հարիֆը», հասկանալով «էն մարդը»։
Բառն այդ իմաստով էր օգտագործվում նաեւ արեւելյան սփյուռքահայ համայնքներում։ Լիբանանահայերի մեջ բառն առավելապես օգտագործվում էր որպես «տղամարդ» բառի հոմանիշ։ Լիբանանահայ կանայք երբեմն այդպես էին դիմում կամ հիշատակում իրենց ամուսիններին։ Իսկ համշենահայերի մեջ բառը նույնիսկ օգտագործվում է դրական ընկալմամբ՝ որպես հարգանքի արժանի մարդ։ Ավագ սերնդի առօրյա խոսակցականում երբեւէ չեն հանդիպում ներկայում բավականին հաճախ օգտագործվող «հարիֆացնել» կամ «հարիֆություն» եզրերը։
Հայալեզու բառարանները նույնպես արձանագրել են «հարիֆ» բառի նշանակության ժամանակային փոխակերպումը։ Մինչեւ 1944 թվականը հրապարակված հայալեզու բառարաններում բառը հիշատակվում է միայն Հ․ Աճառյանի «Հայերեն արմատական բառարան»-ում (1926), որտեղ ներկայացվում է դրա դրական ընկալումը․ արաբերեն՝ ընկեր, բարեկամ։
1944 թվականին հրապարակված Ս․ Մալխասյանցի «Հայերեն բացատրական բառարան»-ում դրական բացատրությունների կողքին (ընկեր, բարեկամ, տղամարդ) առաջին անգամ հայտնվում են բառի բացասական մեկնաբանություններ՝ խամ, անփորձ։
Հետագայում՝ 1960-ականներին եւ ավելի ուշ հրատարակված բառարաններում նշվում են միայն բառի բացասական իմաստները՝ անփորձ, խամ (Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան, Լեզվի ինստիտուտ, 1969), անգետ, տգետ, խամ, անփորձ, չհասկացող (Արդի հայերենի բացատրական բառարան, կազմող՝ Է․ Աղայան, 1976)։
Ներկայացված բառարանային անդրադարձը թույլ է տալիս ենթադրել, որ «հարիֆ» բառի իմաստափոխությունը տեղի է ունեցել մոտավորապես 1930-1960-ականների միջակայքում։ Ժամանակագրական առումով այդ միջակայքը համընկնում է ԽՍՀՄ-ում գողական ենթամշակույթի ձեւավորման եւ կայացման ժամանակահատվածին։
Ժամանակային այս համադրումը պատահական չէ, եթե ուշադրության առնենք, որ «հարիֆ» բառն այդ ենթամշակույթի առանցքային հասկացություններից մեկն է։ Ավելին՝ գողական ենթամշակույթում այն հանցագործների որոշակի խմբի հավաքական անվանում է։
Հարիֆությունը, ըստ գողական ենթամշակույթի աստիճանակարգության, մարդկանց խումբ է, որը միջին դիրք է զբաղեցնում գողականության եւ մերժվածների (այլ ձեւակերպմամբ՝ ստորացվածների, նույնասեռականների, թռածների) միջեւ։ Հարիֆները նեղ իմաստով նրանք են, ովքեր կիսում են գողական ենթամշակույթի առանցքային թեզերից մի քանիսը՝ չհամագործակցել իշխանական կառույցների հետ (մասնավորապես «գործ չտալ»), հարգանք դրսեւորել գողական ենթամշակույթի վերնախավի եւ օրենքների նկատմամբ, դրամական (մուծումներ «աբշակին») եւ այլ միջոցներով աջակցել գողականությանը, հեռու մնալ «ստորացվածների» հետ շփումներից, ժամանակին մարել պարտքերը։
Լայն իմաստով հարիֆները նրանք են, որոնք, նեղ իմաստի սահմանափակումներին հետեւելով հանդերձ, այնուամենայնիվ աշխատում են պետական հիմնարկներում, ծառայում են բանակում, մասնակցում են ընտրություններին ու պետական տոներին։ Մի խոսքով, ապրում են այնպես, ինչպես խորհրդային պետության հենարանը հանդիսացող բանվորագյուղացիական մեծամասնությունը։
Ի դեպ, գողական ենթամշակույթի աստիճանակարգության ռուսերեն տարբերակում նրանց կոչում են «մուժիկներ»։ Կարեւոր է հաշվի առնել, որ հանցագործների այդ խմբին «հարիֆ» կամ «մուժիկ» անվանումները տվել են հենց գողերը։ Ենթադրաբար նրանք որոշակի իմաստով հենց գողերի հարիֆները կամ մուժիկներն էին։ Կալանավայրային իրականությունը համենայնդեպս դրա մասին է վկայում։ Ժամանակի խորհրդային կալանավայրերի մեծ մասում հարիֆները կամ մուժիկները ծառայում էին գողականությանը մոտավորապես այնպես, ինչպես բանվորագյուղացիությունն էր ազատության մեջ ծառայում խորհրդային պետությանը՝ հարկեր տալով, օրենքներին ենթարկվելով, որոշակի ծառայություններ մատուցելով։ Գողականությունն իր հերթին մասամբ աջակցում էր հարիֆությանը՝ արդարադատություն իրականացնելով, «բեսպրեդելշիկներից» ու բանտային իշխանություններից պաշտպանելով, սոցիալական որոշակի խնդիրների ժամանակ օժանդակություն տրամադրելով, այնպես, ինչպես վերաբերվում էին խորհրդային իշխանությունները իրենց դասակարգային հենարանը հանդիսացող բանվորագյուղացիությանը։
1950-ականների վերջերին՝ խորհրդային կալանավայրերի ամենամեծ համակարգի (ԳՈՒԼագ) կազմալուծումից հետո, բազմաթիվ կալանավորներ ազատ արձակվեցին եւ վերադարձան իրենց բնակավայրերը։ Այդ հանգամանքը հետագայում որոշակի դերակատարություն ունեցավ քաղաքային միջավայրերում գողական ենթամշակույթի բարքերի տարածման գործում։ Սկիզբ առած գործընթացը ենթադրում էր նաեւ հարիֆների նկատմամբ գողերի ընկալումների տարածումը՝ ազատազրկման վայրերից դուրս։
Այսինքն՝ ազատության մեջ պետության համար աշխատելը, պետությանը ծառայելը սկսեց դիտվել որպես հարիֆին վայել պահվածք։ Ավելին՝ խրախուսելի վարքագիծ դարձավ պետությունից գողանալը։ Ում վիճակված է եղել ապրել 1960-1970-ականների խորհուրդների երկրում, լավ կհիշի, որ աշխատավայր պետական հիմնարկությունից ինչ-որ բան թռցնելու հնարավորություն ունեցողը եւ չթռցնողը համարվում էր հարիֆ։
Հարիֆ էին բոլոր նրանք, որոնք չէին գողանում 1 կիլովատտն ընդամենը 2 կոպեկ արժեցող հոսանքը։ Հարիֆ էին բոլոր ազնիվ եւ սկզբունքային աշխատողները։ Ժամանակակիցները լավ կհիշեն նաեւ, որ խորհրդային այդ տարիներին ոչ միայն համատարած գողանում էին, այլեւ անորակ արտադրանք էին թողարկում։ Կամ ինչպես գողական խոսվածքում է ասվում՝ «տուֆտում» էին։
Իհարկե, այնպես չէ, որ գողական ենթամշակույթի տարածումն էր այդ ամենի միակ պատճառը։ Գողանում ու «տուֆտում» էին նաեւ վերեւներում։ Ու քանի որ գողանալն ու «տուֆտելը» համատարած միտում էր, ոչ ոք չէր ցանկանում հարիֆ մնալ, այսինքն՝ լինել պետությանը նվիրված, ազնիվ աշխատող եւ ծառայող, պետական ունեցվածքին տեր կանգնող մարդ։ Վերեւներում շատ ավելի մեծ ծավալով էին գողանում եւ թալանում։ Հանրային առօրյա խոսակցություններում ժողովրդի գողացածը մանրուք էր համարվում վերեւինների գողացածի համեմատ։ Վերեւինների վարքագիծը այդպիսով եւս ընդօրինակման առարկա էր։ Եվ, չնայած այդ հանգամանքին, հասարակության մեջ գողական հասկացությունների լայն տարածման եւ օգտագործման փաստը վկայում է այն մասին, որ գողական ենթամշակույթը ամենից ծանրակշիռ դերակատարությունն է ունեցել քննարկվող բարքերի տարածման գործում։ Ամենայն հավանականությամբ այդ դերակատարությունը պայմանավորված էր նրանով, որ գողական ենթամշակույթի հասկացությունների համատեքստում գողանալն ու տուֆտելը շատ ավելի հիմնավորելի եւ բացատրելի երեւույթներ էին, քան խորհրդային իշխանությունների վարած երկդիմի քաղաքականության համատեքստում։
Էքզիստենցիալ տեսանկյունից այդ ամենը նշանակում էր նաեւ, որ մարդկանց մեծամասնությանը մտահոգում էր պարզապես մարդ (իմա՝ հարիֆ) լինելը։ Ցանկություն կար էլ ավելի լավ մարդ լինելու, որն իդեալապես համընկնում էր «լավ տղու» եւ գողի մասին պատկերացումներին։ Թաղային շրջանակներում օգտագործվող դրա բանաձեւումներից մեկն էր «Չկա ինձնից լավ տղա, բացի գողից» արտահայտությունը։ Օրենքով գողն իհարկե ավելի բարձր եւ դժվարհասանելի կարգավիճակ էր, քան լավ տղան։ Բայց գոնե անհնրաժեշտ էր ձգտել լավ տղա լինելուն։ Այն թույլ կտար խուսափել հարիֆ համարվելուց։ Զավեշտն այն է, որ գողական հասկացությունների համատեքստում «լավ տղան» «բիթի» կամ «ջոկող» հարիֆն էր, այսինքն՝ մեծ հաշվով էլի հարիֆ, քանի որ չնայած գողական բարքերին հետեւելու ջանքերին՝ նա չէր կարող դառնալ օրենքով գող, որովհետեւ անցյալում աշխատել էր կամ որեւէ ծառայություն էր մատուցել պետությանը։
ԽՍՀՄ փլուզմամբ փաստացի վերոհիշյալ ընկալումները չվերացան եւ փոխանցվեցին հետանկախության հասարակություն։ Ավելի քան երեսուն տարի անց դրանք շարունակում են գոյություն ունենալ, ինչի վկայությունն է մեր օրերում բացասական նշանակությամբ «հարիֆ» բառի եւ խրախուսելի համարվող «հարիֆացնել» բառի ինտենսիվ կիրառումը։ Խնդիրն այն է, որ որոշակի իմաստներով որոշակի բառերի կիրառումը ոչ թե պարզապես լեզվական, այլ լեզվամտածողության փաստեր են։ Այսինքն՝ դրանք ենթադրում են որոշակի մոտեցումներ եւ վարքագիծ, ինչպես, օրինակ՝ հարիֆ չլինելու եւ հարիֆացնելու պարագայում՝ գողանալը, խաբելը, վատ որակի ծառայություն մատուցելը կամ արտադրանք թողարկելը։ Այսինքն՝ ընդհանուր առմամբ այն ամենը, ինչին շարունակում ենք առերեսվել գրեթե ամենուրեք ԽՍՀՄ փլուզումից ավելի քան երեսուն տարի անց։
Նիկոլ Մարգարյան
Մշակութային մարդաբան