Երկու օր առաջ Ալիք Մեդիայի եթերում Մարինե Պետրոսյանի հետ զրույցը լսելուց հետո կարծիք-մեկնաբանություն գրեցի Մարինեի Ֆեյսբուքի էջում։
«Սարսափելի է գիտակցել, որ էրեխեքիդ երկրի մտավորականներն էս խելքին են, իրանց հարթակ տրամադրողներն ու զրույցը սրտիկողներն էլ հետը»․ էմոցիոնալ այս կարծիքն էի գրել։
Քանի որ այս կարծիքի վրա էին հիմնվում հարցերի մեծ մասը, որ ամփոփված էին իմ արձագանքին հակընդդեմ քննադատությունների մեջ (անձնական վիրավորանքները չհաշված ու քննադատություններից քննարկման համար պիտանի թեզեր քամելով), ուզում եմ քննարկել այս կարծիքն ունենալու պատճառները եւ հանրայնացնելու շարժառիթները։
Նախ, ինչու էր պետք արձագանքել․ մարդը, տվյալ դեպքում բանաստեղծ Մարինե Պետրոսյանը կարծիք է ասել, կարծես նոր բան չի ասել, ինչու արձագանքել։ Հարցի մեջ լեգիտիմություն կա, բայց նաեւ թույլ է այնքանով, որ նախ, հարցազրույցները սովորաբար հենց արձագանքներ ստանալու համար են։ Եվ կարծում եմ՝ ի հեճուկս նրա, որ ասելիքս քննադատություն էր, նպաստեց զրույցի էլ ավելի հանրայնացմանն ու էլ ավելի շատ արձագանքներին՝ իմ տպավորությամբ մեծավ մասամբ դրական։
Երկրորդը՝ արձագանքեցի նաեւ այն պատճառով, որ ՆՈՐ բան չէր ասվում ու այդ ՆՈՐ բան չասելը աղաղակում էր մի մարդ, որն իրեն ոչ միայն մտավորական է համարում ու Նոբելյան մրցանակի հավակնորդ, այլ նաեւ հաճախ շեշտում է, որ գրականությունից զատ, իր ընկալմամբ, նաեւ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ խոսք է ասում։
Եվ, վերջապես, միշտ կա էմոցիոնալ բաղադրիչը․ հենց այդ պահին այդ զրույցի թեզերն ու հետո Ֆեյսբուքում դրանք մեկնաբանելու ոճը, կտրուկ ռեակցիա առաջացրին ու ստիպեցին ինձ մեկնաբանությունը գրել Մարինեի ֆեյսբուքյան պատին։
Կտրուկ ռեակցիաս առիթ դարձավ նաեւ առանձին տեքստի, որ հրապարակեցի Ֆեյսբուքի իմ պատին եւ որը բանաստեղծ Վիոլետ Գրիգորյանի կողմից արժանացավ բազում արգահատող պիտակների, հակընդդեմ տեքստի ու եզրահանգման, որ դա էլ է «պոեզիա, անտաղանդ պոեզիա»։
Մինչ բուն զրույցին հասնելը անդրադառնամ նաեւ մեղադրանքին, թե «ցենզուրայի կողմնակից» եմ։ Այս մեղադրանքը միակն է երեւի, որի մեջ արդար հակափաստարկ կա՝ մեդիան պիտի բաց հարթակ լինի բոլորի ու բոլոր կարծիքների համար։ Համամիտ եմ։ Ընդունում եմ ձեւակերպմանս՝ հակաազատական լինելու հանգամանքը։ Բայց կուզեմ երկու հարց բարձրացնել այս առնչությամբ։
 ԴԻՏԵՔ ՆԱԵՎՓաշինյանը պետության անունից քանդում է պետությունը, թուրքական ծրագիր է |
Ես՝ որպես դիտող, իրավունք ունե՞մ «վախենալու» (իսկ ես հենց էս բառն էի օգտագործել, չէի գրել՝ արգելեք, մի կանչեք, խոսքի իրավունք մի տվեք), որ հայաստանյան հատուկենտ ոչ ուռահայրենասիրական (չշփոթել հայրենասիրության հետ) հարթակները ՆՈՒՅՆՊԵՍ դառնում են այս մտածողության շրջանառողներ։
Թեեւ լրագրողը շատ կարեւոր հակադարձումներ էր անում զրուցակցի հետ խոսելիս, բայց նաեւ իր կողմից հաղորդման հետագա ջատագովումը ինձ դրդեց «վախենալով» ենթադրելու, որ այս կարծիքները խրախուսվում են։ Նման մտավախության առիթ էր նաեւ այն հանգամանքը, որ ի հեճուկս լրագրողի դիպուկ ընդդիմախոսության, նրա հակափաստարկները բավականաչափ ուժեղ չէին ականջ շոյող երազանքների համեմատ։
Նման զրույցի՝ հենց այդ հարթակում առկայության ու իմ տպավորությամբ քաջալերման հետ կապված մի հարց էլ կա․ ի վերջո՝ դիտողը պիտի որոշակի պատկերացում ունենա, թե տրամաբանության ու ռացիոնալության ինչ չափաբաժնով ու զրույցի ինչ ժանրով ալիք է նայում։
Երեւի թե տրամաբանական կլինի, չէ՞, զարմանքը, երբ օրինակ «Science» հեռուստաալիքով մեկ էլ աշխարհի աստվածային արարման մասին զրույց լսես կամ «Շողակաթով» աթեիստական գաղափարների քարոզ։ Ու խոսքն ամենեւին որեւէ քաղաքական հոսանքի գաղափարներին մենաշնորհ տալու մասին չէ, այլ որոշակի կանխավարկածի, որ իռացիոնալ ու պատրանքահեն մտածողության քարոզի չես հանդիպի։
Եվ երկրորդը՝ եթե խոսքի ազատության ջատագով ենք բոլորս, ինչի առիթով շատ ուրախ եմ, որ ե՛նք, ապա ուռճացված չէ՞ արդյոք իմ կարծիքը ազատ խոսքը սրատող վտանգավոր գործիք ընկալելն ու այդքան ջանասիրաբար իմ մասնավոր կարծիքի դեմ պայքարը։
Եթե քննադատողների մեծ մասի կարծիքով Մարինեն որեւէ պաշտոն չունենալով ու որոշում կայացնող չլինելով, ազատ է խոսելու ինչ ուզում է, ապա ես՝ նույնպես որեւէ պաշտոն չունենալով ու որոշում կայացնող չլինելով, ինչո՞ւ չեմ կարող «ինչ ուզում խոսացողներից ու նրանց հարթակ տրամադրողներից» վախենալու մասին իմ կարծիքն արտահայտեմ։
Ես ՀՌԱՀ նախագա՞հ եմ, գործադիր իշխանության ներկայացուցի՞չ, թե՞ ԱԺ պատգամավոր․ արդյոք ես «ունեցածս լծակները» կիրառելու ու ինչ-որ մեկին եթերից զրկելու սպառնալիք էի գրել։ Ինչո՞ւ իմ՝ որպես անհատի՝ մասնավոր կարծիքը առիթ դարձավ, որ քննադատողների զգալի մասը կենտրոնանա այն ուռճացված մտայնության վրա, թե իբր ինչ-որ ցուցակների ու ցենզուրայի կողմնակից եմ։
Ինչո՞ւ ես չեմ կարող օգտվել խոսքի ազատության ԻՄ իրավունքից ԻՄ անհատական հարթակում, բայց եթերում կարող են հայտնվել մարդիկ, որոնք իրավունք ունեն ասելու, ինչ ուզում են։ Այս հարցը բաց մնաց ինձ համար։
Եվ, վերջապես, 2020 թվականի պատերազմից հետո աղետի պատճառների (այդ թվում՝ գործող իշխանության սխալների) հետահայաց վերլուծությունը աներկբայորեն ցույց էր տալիս, որ տասնամյակներ շարունակ այնպես էին թունավորել հասարակության մտածողությունը տարբեր եթերներից, որ քաղաքական այն գործիչներն ու վերլուծաբանները, որոնք խոսում, ահազանգում էին կոնֆլիկտի կարգավորման չգնալու վտանգների մասին, ոչ միայն լսելի չէին, այլեւ լսողների շրջանում էլ ընկալելի չէին։
Մտածողության թունավորումն էլ ինչպե՞ս է լինում, քան իռացիոնալ մտքերին հարթակներ տրամադրելն ու հետո ծափահարելը։ Եվ, ովքեր, եթե ոչ որեւէ հասարակության մտավորականները պիտի փորձեն փոխել այս իրադրությունը։
Իսկ ի՞նչ պատասխանատավություն ունի մտավորականը հասարակության առջեւ ու առհասարակ ո՞վ է մտավորականը։ Այս հարցերի մասին քննարկումներ կան ոչ միայն հայաստանյան համատեքստում ու Հայաստանից դուրս էլ հակոտնյա ակնկալիքներ կան մտավորականներից։ Այս տեքստի շրջանակներում մտավորականի՝ պատասխանատվության մասին ընկալումս խարսխում եմ երկու մոտեցումների վրա․ Նոամ Չոմսկու «ինտելեկտուալի պարտքը՝ որպես ճշմարտությունը բարբառելու աղբյուր» եւ Մուրակամիի՝ «պատի ու պատին նետված ձվի միջեւ ձվին պաշտպանելու պատասխանատվության» մոտեցման։
Մինչ առաջ անցնելը, սակայն, ճշմարտությունը, պատն ու ձուն նույնականացնելու հարցն է հառնում․ ինձ համար ակնհայտ է, որ թեեւ ճշմարտության փնտրտուք է դեռ, բայց կարեւոր է ընկալել, որ պատը՝ իռացիոնալ մտածությունն է ու ոչ պրագմատիկ քաղաքականության համար պարարտ հասարակական-քաղաքական հող ստեղծելը, իսկ ձուն՝ այդ պատին նետվող ու այդպես էլ մարգինալ մնացած փորձերը մտածողությունը իռացիոնալ կաղապարներից ազատելու։ Սա էլ որպես պատասխան այն հարցադրումներին, թե առհասարակ ինչ իմաստ ունեն հանրային այս քննարկումները։
Ումբերտո Էկոյի ձեւակերպմամբ՝ «Եթե մտավորական համարենք գլխով աշխատող մարդկանց, ի հակադրություն՝ ձեռքով աշխատողների, ապա՝ բանկի աշխատողը մտավորական է, իսկ Միքելանջելոն՝ ոչ։ Ներկա գործողությունների քննադատական վերլուծումը կամ դրանց կատարելագործումն է, որ որեւէ մեկին մտավորական է դարձնում»։ Իմ ընկալմամբ՝ սա վերաբերում է նաեւ մտածողության ձեւերին ու մոտեցումներին։
Հնարավոր չէ վերամբարձ դիրքերից ճգնաժամերի լուծում առաջարկել մտածողության նույն կաղապարները, որոնք հանգեցրել են այդ իսկ ճգնաժամին ու ներկայանալ՝ որպես մտավորական։
Իսկ ի՞նչ է ասում Մարինեն։ «Հայ ասելով,-ասում է,-հասկանում եմ իմ հայրենիքը, ոչ թե էս պետությունը»։ Ու շարունակում՝ «Երբ գնում եմ Ամերիկա․․․ տեսնում, թե իրանք ինչքան հզոր են, հիշում եմ, որ հայ եմ, իմ մոտ վիրավորանք ա առաջանում։ Ոնց ապացուցեմ, որ ցածր չեմ․ ես ուզում եմ իմ հողերը վերադարձնեմ։ Ուզում եմ տեր զգալ, Սասունում դու տեր ես, ի վերջո Էպոսը Սասունում ա»։
Մտածողության այս ձեւը՝ իմ ընկալմամբ, ամենեւին էլ կապ չունի հայրենասիրական / ոչ հայրենասիրական տեղից էլ կեղծ հարացույցի հետ։ Դա կապված է այն իրողության հետ, ինչի մասին խոսել է Հրանտ Մաթեւոսյանը. «Իրականությունը չմտավ մեր լեզվամտածողության մեջ, մեզ համար բառամթերք չդարձավ: Իրականությունը գնաց իր հունով, իսկ իրականության ընկալումը պոեզիայով, արձակով, քաղաքական կուսակցություններով՝ բոլորովին այլ հունով ընթացավ: Իրականությունը չտրվեց մեզ»։
Այս մտածողությունը կամ պատրանքահեն հայրենասիրությունը ու միայն այդ հայրենասիրությամբ «լավ զգալու» միտումը այն առանցքային քարերից մեկն է, որ խճուղի է դարձել դեպի մի իրադրություն, որն ունենք այսօր Հայաստանում։
Երկրորդ միտք-կաղապարը, որ նույն այդ խճուղու սալիկներից է։ «Ազգն է կարեւոր, ոչ թե ԷՍ պետությունը, ազգը որ լինի, էլի պետություն կսետղծի, եթե ազգը չլինի, ում ա պետք էս պետությունը։ Իմաստը ո՞րն ա Հայաստանի»։
Նախ, այստեղ ինքնին հակադրություն կա պետության ու ազգի, պետության ու ազգային երազանքների, որոնց առանցքում դարեր շարունակ պետություն ունենալու բաղձալի հեռանկարն է եղել։
Փաստացի, Մարինեն էլ անում է նույնը, ինչ նրանք, որ փորձում են հակասություն տեսնել ազգի ու պետության միջեւ։ Հաղորդման հյուրը նաեւ ազգային պետություն ձեւակերպման տարատեսակ սխալ մեկնաբանություններ է անում, բայց դա նույնպես միայն իրեն չէ, որ հատուկ է հայաստանյան համատեքստում, «nation-state» բառակապցության՝ քաղաքական պատմության մեջ հայտնվելուց հետո nation բառը հենց պետություն է նաեւ նշանակում, հետեւաբար էդ հակադրությունը արհեստական է։
«Իրականությունը չընկալելու»՝ դարից էլ երկար ձգվող մեր իրականություն-շարժանկարում պետական մտածողության ծիլերը միշտ դժվարությամբ են պարարտ հող գտել։ Մեզանում ինքության մասին խոսույթը գերակշռորեն համայնքային մտածողության արդյունք է եղել, օտար լծի տակ սեփական ինքնության ցուցիչները չկորցնելու պայքար ու պետությունը՝ որպես օտար լուծ ընկալելու պատմական փաստ ու ավանդույթ։
Համայնքային այդ մտածողությունը հաղթահարելու անհրաժեշտությունը, պետության կարեւորությունն ընկալելու հրամայականը նորանկախ Հայաստանի քաղաքական առաջնորդների առանցքային ուղերձն էր հասարակությանը․առանց դրա բաղձալի երազանքի իրագործումը վտանգված էր լինելու՝ հայդուկային ոգեւորության ու կղերական համայնքապահպան ավերումներով։
Եվ ուրեմն, երեսուն տարի անց նորից այս գաղափարների վերարտադրությունը որպես «ազգի փրկության» ճանապարհ ներկայացնելը, այլ բան չէ, քան պետական մտածողության ծիլերի՝ վառված մնացուկների տրորում։
Զրույցի՝ ինձ համար խնդրահարույց առանցքային մյուս խնդիրը, պատերազմի հանդեպ գրողի վերաբերմունքն էր։ Լրագրողի պնդմանը, թե՝ «պատերազմի ժամանակ չես կարող երջանիկ լինել, պատերազմն ինքնին դժբախտություն է», գրողն ասում է՝ «Պատերազմը դժբախտություն չի, եթե քո երկրի համար ես կռվում»։ «Աղետ չի՞, զոհեր, ավերածություններ, հսկայական ռեսուրսների վատնում», -հակադարձում է լրագրողը։ «Բա որ աղետ ա, ինչու ես կռվում, աղետ չի, եթե հաղթում ես»։
Էս հատվածի քննադատությանս ի պատասխան հակափաստարկները հիմնվում են մի քանի դիտարկման վրա։ Նախ, ինձ վերագրում են «իռացիոնալ պացիֆիզմ» ու ամեն գնով խաղաղության կողմնակից, երկրորդ՝ մեկնաբանում են, թե առհասարակ պատերամը նկատի չուներ, այլ Ղարաբաղյան առաջին հաղթական պատերազմը, նաեւ՝ ենթադրություն են անում, թե ինձ համար պոետները միայն «պիտի ողբան՝ ընդդեմ պատերազմի»։
Նախ, պացիֆիզմը իռացիոնալ չի լինում, դա քաղաքական հոսանք է, որին անդամակցած մարդիկ շատ հստակ սկզբունքների են դավանում․ մեծ ցանկության դեպքում անգամ, սակայն, ինձ պացիֆիստ դժվար է անվանել (ու սա ոչ թե արդարացում է, այլ փաստ, պացիֆիզմը ինքնին չի կարող մեղադրանք ընկալվել ինձ համար) շատ տարբեր օբյեկտիվ պատճառներով։
Երկրորդի մասով՝ թե իբր եթե Ղարաբաղյան առաջին պատերազմը հաջողվեց պսակել հաղթանակով, ուրեմն պատերզմը, ԱՅԴ պատերազմը ինքնին աղետ չէր։ Բայց պատերազմն աղետ է ցանկացած իրավիճակում, ու մեր պատմության այդ դրվագում պատերազմը ուժերի լարումով, ինքնապաշտպանության կազմակերպմամբ ու Արցախի ազատգրմամբ կանգնացնելու ու մեր երկրին թեկուզ ժամանակավոր, բայց զինադադար բերելու հանձառությունն էր, որ հաղթանակ էր․ որեւէ հաղթանակ պատերազմն ինքնին չի զրկում աղետ լինելուց։
Եվ, ուրեմն, ինձ համար անհասկանալի է այս երկուսը իրարից չտարանջատելու համառությունը։ Իսկ ինչու էր ինձ համար «վախենալու» այս մտքերը լսելը, որովհետեւ ես էլ Էկոյի պես կարծում եմ, որ «ինտելեկտուալների պարտքն է բացառել պատերազմները»։ Ու դա ամենեւին չի նշանակում, թե հավատում եմ, որ «պատերազմի դեմը կարելի ա առնել՝ կամակոր աղջնակի պես ոտքը գետնին զարկելով ու «պատերազմը քըխ ա» գոռալով։
Ու խոսքը նաեւ չպաշտպանվելու մասին չի, այլ պաշտպանության մյուս մեխանիզմների՝ նաեւ քաղաքական մտածողության, դրա ամրապնդման միջոցով պատերազների կանխմանը թեկուզ մի կաթիլով նպաստելու մասին է։
Եվ սա ամենեւին չի նշանակում, թե միամտորեն կարծում եմ, որ անհատն ու ինտելեկտուալն ի զորու են կանխելու Հայաստանին սպառնացող պատերազմ։ Բայց նախ գրողը հիշատակված զրույցում Հայաստանի նախաձեռնությամբ Սասունը վերադարձնելու համար պատերազմի մասին է խոսում։ Միաժամանակ, միշտ պետք է հիշել նաեւ, որ այն, ինչ մենք ենք քննարկում, նույնպես կարեւոր է հետագա իրադարձությունների համար, որ ծավալվելու են մեր շուրջ։
Եվ, վերջապես, վերջին միտք քննադատությունն իմ անդրադարձին, որին այս տեքստում կուզեմ անդրադառնալ։ Դա այն մոտեցումն է, թե եթե օրվա իշխանություններին ու հատկապես Նիկոլ Փաշինյանին քննադատող որեւէ մեկին քննադատում ես, ուրեմն օգնում ես իշխանություններին։
Ես, իհարկե, հակված եմ կարծելու, որ այսպես մտածողները ՈՒԶՈՒՄ են այս ենթադրությունը անել, ոչ թե իրոք անմիջական կապ տեսնում կամ տրամաբանական սիլլոգիզմի արդյունքում նման եզրահանգման գալիս։
Բայց նույնիսկ, եթե այդպես է։ Ես համոզված եմ, որ քննադատության բուն առարկան, քննադատելու մեթոդն ու ձեւը շատ ավելի կարեւոր են, եթե ուզում ենք իսկապես «զինաթափել» դիմացինին։ Միայն ֆասադային «ես այսօր ուղղափառ հականիկոլականի պես հինգ անգամ հայհոյեցի Նիկոլին» մոտեցումն ու իշխանության հասցեին իռացիոնալ մեղադրանքների շարանը, իմ ընկալմամբ, իշխանությանը ոչ թե վնասում, այլ օգնում են։
Ի՞նչը կարող է, օրինակ, ավելի լավ քաղաքական նվեր լինել Նիկոլ Փաշինյանին, քան այնպիսի մեղադրանքները, թե նա «թուրքի գործակալ է», ինքը չի ուզում Սասունը հետ բերենք, ինքը հակազգային ծրագիր ա իրականացնում»։
Մարինեի հնչեցրած այս մեղադրանքների լույսի ներքո Նիկոլ Փաշինյանը կարող է դիտվել՝ որպես ահագին սթափ գործիչ, որն ուզում է մեր հասարակությանը արթնացնել պատրանքներից։
Բացի այդ՝ պիտի հանդգնեմ ասել, որ քաղաքականության մեջ կարեւոր է ոչ թե մարդկանց՝ առհասարակ, այլ նրանց այս կամ այն քայլը քննադատելը։ Անգամ անդառնալի սխալներ գործած մարդու հետագա քայլերը պետք է պաշտպանել կամ դատապարտել ելնելով ԱՅԴ քայլերի բովանդակությունից ու ազդեցությունից։ Հետագա բոլոր քայլերն էլ պիտի քննարկվեն՝ արդյոք նախկինի պես աղետաբեր են, թե՞ այլ արդյունք բերելու հնրավորություն ունեն։
Հայաստանյան համատեքստում ունենք այդ օրինակը․ 1998-ին Սերժ Սարգսյանը անդառնալի սխալ էր գործել՝ դեմ գնալով կոնֆլիկտի՝ փոխզիջումային տարբերակով լուծելու տարբերակին, 2008-ին էլ Նախագահ էր դարձել արյունոտ Մարտի մեկ թույլ տալու գնով։
Բայց անդառնալի սխալներ գործած Սերժ Սարգսյանը 2016-ին հայտարարեց, որ կոնֆլիկտի լուծման պիտի գնա (թե որքանով էր սա համապատասխանում իրականությանը կամ ոչ, այլ քննարկման առիթ է)։ Ու Տեր-Պետրոսյանը ոչ միայն սատարեց Սերժ Սարգսյանին, այլեւ կոչ արեց, որ հանրությունն էլ սատարի։
Որովհետեւ Տեր-Պետրոսյան քաղաքական-պետական գործիչը Սերժ Սարգսյան գործչին չէ, որ գնահատական էր տալիս կամ սատարում, այլն նրա քաղաքական քայլերին։ Այլ բան է, որ այս կամ այն քաղաքական գործչի քայլերը տարբեր կերպ կարող են մեկնաբանվել, բայց մոտեցումը, թե «կարեւոր չի ինչ է ասում, կարեւոր է, որ ինքն է ասում, ուրմեն դատապարտելի է» սկզբունքը՝ ինչքան էլ առաջին հայացքից արդար, բայց ապաքաղաքական մոտեցում է։
Եվ որպես վերջաբան՝ հասարակության քաղաքական մտածողության ձեւավորման վրա ազդեցություն ունի հանրային խոսք ասող յուրաքանչյուր մարդ։ Միաժամանակ հասարական-քաղաքական մտածողության առողջացումն է, որ թույլ է տալու ապագայում ավելի լավ որակի իշխանություն ունենալ։ Մյուս կողմից՝ «թագավորը մերկ է» ասողների, ճշմարտության խոսափողների՝ առողջ դատողությամբ ու ռացիոնալ լինելը լայն ու երկարաժամկետ իմաստով շատ ավելի կարեւոր է հասարակության համար , քան օրվա «մերկ թագավորը»։
Այդ ճշմարտության խոսափողներն են նաեւ, որ պիտի նպաստեն հասարակական այնպիսի վերափոխման, որ երբ քաղաքական առողջ տեքստ հնչի, այն չընկալվի որպես չինարեն նկարագրությամբ դառնահաբ։
Իսկ մտածողության իռացիոնալությունը անկեղծությամբ լեգիտիմացնելու վտանգավոր թեզին կուզեմ հռետորական հարցով անդրադառնալ՝ Նիկոլ Փաշինյանը պակա՞ս անկեղծ էր, երբ Սարդարապատ էր պատկերացնում մեզ ջախջախող պատերազմը։
Արեւելագետ-հետազոտողի իմ մասնագիտությունը հուշում է, որ հարեւաններին պետք է ընդունել ոչ միայն իբրեւ ճակատագիր, այլեւ քաղաքական, սոցիալական ու մշակութային երեւույթ, որը պետք է ճանաչել ու հասկանալ։