Սատիրան, պետությունն ու օջախի ախպերությունը

Վերջերս, տողերիս հեղինակին հայհոյել էին։ Հայհոյել էին՝ պնդելով, թե վիրավորվել են «ջրիկանալուց» ու «կայֆավատից»։

Բարդ է ապրել մարդկանց մեջ, որոնք ոչ միայն հումորը (այս դեպքում` սարկազմը) չեն ընդունում, այլեւ քաղաքական սատիրան համարում են անձնական վիրավորանք։

Հավանաբար, խնդիրը միայն սարկազմի ու հումորի՝ որպես քննադատության տարատեսակի, որպես հանրային բանավեճի ոճի ոչ լեգիտիմ, անընկալելի ու մարգինալ լինելը չէ, այլեւ «ախպերության» նկատմամբ «անլուրջ» վերաբերմունքի։

Սարկազմն ու սատիրան լուրջ քննադատություն չեն համարվում։ Դրանք ընկալվում են ոչ կառուցողական, ոչ դատողական, ոչ բանավեճային։ Բանավեճն ու քննադատությունն ընդունում են քննարկվող առարկայի ու թեմայի, մեթոդի եւ սկզբունքի գոյության լեգիտիմությունը, մինչդեռ ես դա չեմ ընդունում։ Հիմա բացատրեմ՝ ինչու։

Հայկական քաղաքական ու գրական ասպարեզում սատիրայի ժանրի դեմքերին վստահաբար կհաշվենք երկու ձեռքի մատների վրա։ Օտյանից ու Պարոնյանից մինչեւ Լեռ Կամսար ու մի քիչ էլ Վանո Սիրադեղյան։ Թումանյանն էլ իր «Չարի Վերջ»-ով, «Կիկոսի Մահ»-ով, բայց ցավոք Մեծ լոռեցուն, գլխավորապես, հիշում են Լոռվա ձորով ու Գիքորով, լավագույն դեպքում՝ «Շունն ու Կատուն» բալլադով։

Ժամանակակից լավագույնն, իհարկե, վիզուալների մեջ՝ «Կարգին Հաղորդում»-ը, «Ոզնիներ»-ն ու «Խաթաբալադա»-ն են։ Դրանք այնքան մասսայական ու ընդունված են, որ դարձել են առօրյա հաղորդակցության մաս՝ մշակութային ֆենոմեն։

Սատիրան, հատկապես քաղաքական սատիրան «կառուցողական» չի, այն քննադատական է, թե կուզեք սթրես թեստ՝ դրա առարկայի ու կրողի համար։ Որքանով է դիմացինն ունակ ընդունելու սեփական գաղափարների հանդեպ քննադատություն՝ այն ոճով ու ձեւով, որին սովոր չէ, անձնական հարմարավետության զոնայից դուրս։ Որքանով է պատրաստ պաշտպանելու սեփական հայացքները խոսքով ու քաղաքակրթության կանոններով, «Պամֆլետ պամֆլետի դեմ, խոսք խոսքի դեմ» հասարակական նորմերով։

Այդ իմաստով սատիրան կազմաքանդող է, այն քանդում է ստերիլությունը, կլասիկ քաղաքականության մարմաջը, քողազերծում արքայի մերկությունը, բացահայտում մտքի դատարկությունը։ Այն ինչ-որ առումով խիզախություն պահանջող գործողություն է, խիզախություն ընդունելու հնարավոր սխալականությունդ, որովհետեւ առանց այդ խիզախության, ինքնաքննդատաություն ու կասկած չի լինի, իսկ առանց սկեպսիսի վերածվում ես աղանդի՝ մի ճշտով եւ աներկբա հավատացյալներով։ Իհարկե, այլ տարբերակ էլ կա՝ ընկել դավադրապաշտության գիրկը, գտնել կամ հորինել թշնամիներ, դառնալ ճակատագրապաշտ։

Ընդհարնապես, փոքր ազգերը, փակ հասարակությունները սիմուլյակրեր շատ են սիրում, կիսաճշմարտություններն ու կիսախոսքերը գրավիչ են դառնում։ Մտքի եւ խոհունության նշաններ են համարվում լրջմիտ դեմքը, միակուռ կամքը, միաձեւ մտածելը, համարյա «Մեկ-ազգ, մեկ մշակույթ»։

Ի՜նչ ժամանակներ ենք վերադարձել, կամ երբեք էլ չենք հեռացե՞լ։

Մտածելու բան է։ Ինչո՞ւ է սարկազմը, քաղաքական սատիրան, տհաճորեն ընդունվում, չեզոք կամ նույնիսկ հումորի մինիմալ ընկալում ունեցող մարդկանց մոտ հակակրանք առաջացնում։ Այս ֆենոմենն ունի բազմաթիվ բաղադրիչներ։

Նախ, այն խոսում է հասարակության ակտիվ ու երեւացող խմբերի՝ հանրային տրամադրությունների ու ընկալումների ռադիկալիզացիայի մասին։ Սարկազմի ու սատիրայի հանդեպ հանրային հանդուրժողականությունը վտանգավոր ցածր մակարդակի վրա է։ Խոսքին հակադրվում է հայհոյանքը, սատիրան լռեցվում է սպառնալիքով։ Եթե էլ ավելի գրոտեսկի վերածենք. «Հա հետո, կայֆավատ ես լինում որ ինչ, ո՞ր մեկս չգիտի որ վատա, գոնե պայքարում են»։

Համաձայնեք դժվար է մի բեւեռում ունենալ դոգիզմ ու միաժամանակ քննադատել սոլիդ ու հաճելի արտաքինով, բառապաշարով ու պարկեշտ պահվածքով եկեղեցուն՝ ի դեմս Բագրատ եպիսկոպոսի։ Դժվար է նաեւ քննադատել, սարկազմով մոտենալ կռված տղերքի նախաձեռնությանը։ Կռված լինելն անբեկանելի արժեք է ամենօրյա պատերազմի վախից արթնացող հասարակությունում։ Սեփական մաշկն ու կյանքը վտանգի տակ դնողը՝ անձեռնմխելի գերմարդ, պայքարը՝ սրբազան, հետեւաբար՝ անքննելի արժեք, հետեւաբար՝ եթե անքննելի, ապա, առնվազն, քննության արժանի։

Լուսավորականության դարաշրջանում է ծնվել ժամանակակից պետությունը։ Ծնվել է կասկածի փիլիսոփայությունից՝ նախեւառաջ սեփական արժեքների ու դրանց անքննելիության բարդույթի հաղթահարմամբ։

Երկրորդը դա պատմական ազգ, մարտիրոս լինելու, նվաստացման ու վերելքի, արժանապատվությունը վերականգնելու օրհասական խնդրի առաջ կանգնած հասարակություն լինելն է։

Անթույլատրելի է սարկազմի ու սատիրայի ենթարկել ազգի արժանապատվությունը վերականգնող, հայրենիքի ամբողջականության, սուրբ հողի ու ջրի համար պայքարողին։ Ինչպես կարելի է քննդատել կամ «ցինիկանալ» նվաստացածի ու նրան փրկողի համար պայքարողի մեթոդների ու քայլերի վրա։ «Մենք գոնե ինչ-որ բան անում ենք, դու ի՞նչ ես անում կամ առաջարկում, ա՛յ ստատուսչի», — միանգամից կպատասխանեն տողերիս հեղինակին։

Երբ պետությունը հռչակվում է հայրենիք, իսկ ժողովուրդը՝ օջախ, ապա օջախի հասարակությունում «կայֆավատը» դեսակրալացման սկիզբն է՝ ապօրինի ու համայնքը քանդող։

Հասարակության անդամը ընդունում է դիմացինին՝ առանց արտառոց նախապայմանների։ Բայց օջախն ու համայնքն այլ մոտեցում ունեն. «կայֆավատ լինողին հասնում ա»։ «Ինչ ցանել ես, այլն էլ հնձում ես»՝ պատասխանում են օջախի ու միակ ճշտի մարտիկները, «համայնքը զորավոր է»՝ Թորիկի մորը՝ Թուրվանտա Քորոյին բացատրում էին ճշտի պատասխանատուները հայտնի ֆիլմում։

Սարկազմը, սատիրան՝ մասնավորապես անձնական ու հանրային խիզախություն են պահանջում, որովհետեւ կարող են «պատիվ պահանջել», երբ «ախպերության», «ընտանիքի», «օջախի» պատվին ես կպնում։

Սա այն է ինչ ցանել է Փաշինյանը 2018-ին, իսկ հնձում ենք բոլորս։ Մեզանում սակայն սարկազմն ու սատիրան հավասարվում է հայհոյանքին, վիրավորանքին, անձնական դաշտ մղվում, դառնում արժանապատվության առարկա, որտեղ կոլեկտիվի ու անձնականի սահմանը վերացած է՝ «մեկը բոլորի, բոլորը մեկի» սկզբունքով։ Արդյունքում, ժանրն ու խոսքը դառնում են լուսանցքային, դառնում նեղ համայնքային բարքերի զոհ, դուրս մղվում լուսանցք։

Մտքից աղքատ համայնքում ցինիզմը տեղ չունի, քաղաքացիական արժեքները պարտվում են «մայլի», «քուչի» բարքերին, օջախը վերահաստատում է իր դիրքերը՝ այլախոհները դառնում անընդունելի ու վտանգավոր, համարյա վարակ, որը պետք է տեղում վնասազերծել։

Քաղաքացին չի առանձնանում օջախից, համայնքը դիմադրում է։ «Քո կծուլեզու ներկայությունը նրանց հանգիստը թունավորում է, ախր, դու էդ ինչի՞ տեր ես, որ ինքդ քեզ այդքան հերիք ես…»,- կասեր դասականը։

Սարկազմը՝ ո՛չ քաղաքական, ո՛չ գեղարվեստական, չի գնահատվում ու ընկալվում որպես հրապարակախոսություն, այլ՝ վիրավորանք՝ որին պետք է արժանի պատասխան տալ, ասողին՝ տեղը ցույց տալ, իմանա որ «պատասխան ա տալու, տեր լինի ասածին»։

Ցավոք, քաղաքացիական արժեքները մնացին փողոցում կամ վերակազմավորվեցին ընտանիքի, օջախի ձեւաչափով։ Արդյունքում, տողերիս հեղինակին չեն համարում հանրային ֆունկցիա ունեցող, մտածող քննադատ, այլ համարում են քուչի «գործակալ», «քարոզիչ», որն իրենց դեմ է աշխատում։

Սարկազմով հնչած դիրքորոշումը չի ընկալվում հանրային խնդիր, այն գնահատվում է որպես մասնավոր դեպք՝ մասնավոր պատասխանով, միգուցե անհամաչափ, բայց մենք երբեք էլ չափի զգացում չենք ունեցել. «Մահ կամ ազատություն»-ն իզուր չէ գրավիչ։

Ավելին՝ հարց էլ կա, թե այդ ինչ մոտեցումներ ունեմ, ինչ եմ առաջարկում, որ խիզախում եմ քննադատել։ Պարզվում է քննադատությունն այլեւս առաջարկի հետ է լեգիտիմ։ Եթե քննադատում ես առանց առաջարկելու, թեկուզ եւ առաջարկելիքդ անպատասխանատու կենաց լինի, ուրեմն լեգիտիմ չես, մասնավոր անձ ես, հանրային խնդիր չես բարձրաձայնում եւ արժանի ես հայհոյանքի։

Երբ հանրային խոսքը նույնացել է դոգիզմին, Բագրատ սրբազանին ու կռված տղեքին քննադատելը հավասարեցվում է «ջրիկանալուն, լոճվելուն» եւ այդ տրամաբանությամբ խուլիգանին սանձելը առավել քան ընդունելի է, որովհետեւ համատարած բեւեռացած ու ռադիկալացած մթնոլորտում կա՛մ հերոս ես, կա՛մ դավաճան, կա՛մ հայրենատեր ես, կա՛մ ցինիկ պսեւդոինտելեկտուալ։

Հանրային միտքը, հումանիտար գիտելիքը, հանրային ճաշակը պետք է լինի բազմազան ու հանդուրժող։ Սարկազմն ու սատիրան պետք է լինեն լեգիտիմ եւ ընդունելի՝ անկախ իրավիճակից, ժամանակներից, հերոսներից ու եկեղեցուց, ախպերությունից ու օջախից, այլապես կգա մի պահ երբ կորոշեն, թե ով կարող է խոսել, ինչ ոճով եւ ում կամ ինչի մասին. ցենզուրան գրավիչ է իր պարզության մեջ։

Իհարկե, ասողի դիրքն էլ է կարեւոր։ Բագրատ Սրբազանն էլ ե՛ւ հումոր ունի, եւ՛ սարկազմ, եւ՛ սատիրա ու երբեմն լավ սուր։ Դիրքի ու խոսքի կրողի հարց կա, այն ինչ կարելի է Յուպիտերին, չի կարելի Յուպիտերի ցլին՝ սովորեցրել են մեզ հռոմեացիները դեռեւս հազարամյակների հեռվում։

Գոռ Մադոյան

Մասնագիտությումբ պատմագետ եմ։ Տարիներ ի վեր ուսումնասիրում եմ հայկական մեդիան եւ քաղաքական դաշտը։ Գրում եմ պատմության, քաղաքականության, մշակույթի, գաղափարների ու մարդկանց մասին։ Չեմ հավատում փրկիչներին։