Սա իմ «Հայոց յոթ (մահացո՞ւ) մեղք» գրքի նախաբանն է. գրքում ես փորձել եմ խոսել մեր պատմության կազմաբանության մասին։ Այն բաղկացած է յոթ գլխից («Հայը եւ անցյալը», «Հայը եւ կրոնը», «Հայը եւ հայրենասիրությունը», «Հայը եւ ողբերգությունը», «Հայը եւ հարեւանները», «Հայը եւ պետությունը», «Հայը եւ քաղաքականությունը»):
ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ
«․․․արդյոք լինո՞ւմ են ցավեր, որոնցով տառապում է ոչ թե անհատը, այլ տեսակը»:
Նիցշե, «Կամք առ իշխանություն»
«Քանի դեռ ամեն ինչ կորած չէ, ոչինչ կորած չէ»:
Յո․ Վ․ Գյոթե
Ի՞նչ բան է պատմությունը, ինչպե՞ս եւ ե՞րբ է այն տեղի ունենում, որտե՞ղ են նրա սահմանները, տեղի ունեցածը որքանո՞վ է նրա սահմաններում եւ տեղի ունեցող ի՞նչն է, որ նրա սահմաններում չի տեղավորվում, ամենակարեւորը՝ պատմությունը, ի վերջո, ինչի՞ պատմությունն է: Այն ինչո՞վ է հյուսվում՝ դեպքերո՞վ, իրադարձություններո՞վ, եղելություններո՞վ, թե՞ վերջիններս նրա սոսկ արտաթորություններն են․․․ Այս հարցերին բազմազան պատասխաններ են տրված, որոնցից ոչ մեկն ըստ էության չի կարող սպառել թեման, իսկ ինձ էլ առանձնապես չեն հետաքրքրում, քանզի, (իմ ընկերները գիտեն), ես պատմությունը առանձնապես գիտություն չեմ համարում (ինչը չի նշանակում, թե համարում եմ արվեստ, ինչպես պնդում են նրա վերջին ուղղություններից մեկի՝ Աննալների դպրոցի ներկայացուցիչներից ոմանք), որքան էլ Հերոդոտոսից մինչեւ մեր օրերն այն մեկնաբանվի տարբեր հայեցակարգերով ու մեթոդաբանություններով՝ հույն պատմահոր առասպելախառն պատմությունից մինչեւ Օգոստինուսի եւ քրիստոնյա աշխարհի առաջին «պրագմատիկ» պատմիչ Եվսեբիոս Կեսարացու «աստվածային կամքի» ու «պլանի» «ուղղագիծ զարգացումների» դրսեւորումները (իրենց հայտնութենական եւ վախճանաբանական ճյուղավորումներով), մինչեւ Հեգելի՝ «պատմությունը իբրեւ Համաշխարհային Ոգու պատմություն» թեզը (ինձ համար միանգամայն անհասկանալի, եթե ոչ ծիծաղելի այս ընկալումը մեծ փիլիսոփային հասցրեց այն ոգեշնչմանը, որ 1806 թ. Գերմանիայի Յենա քաղաքում տեսնելով Նապոլեոնին՝ նա իր ընկերոջը՝ փիլիսոփա Նիթհամերին գրեց. «Ես տեսա Համաշխարհային Հոգին — Weltseele- սպիտակ ձիու վրա»), մինչեւ 19-րդ դարից կիրառության մեջ մտած «փաստաթղթային եւ վավերագրային» պատմություն սկզբունքը (այստեղ զավեշտականությունից հեռու չէ գերմանացի պատմաբան Լ. ֆոն Ռանկեն, ով գտնում էր, որ պատմությունը «աստվածային պլանի» դրսեւորումն է, որը հենված է բացառապես… փաստաթղթի (արխիվային նյութերի) վրա․ ի՜նչ անհեթեթություն. նախախնամությունը՝ փաստաթղթավորված), որը 20-րդ դարում իր «հակա»լուծումն ստացավ՝ վերոհիշյալ «պատմությունն իբրեւ արվեստ» նույնքան զավեշտալի մի ընկալմամբ։ Ֆր․ Նիցշեն պատմությունը համարում էր կյանքի համար վնասակար մի բան, եթե այնտեղ շեշտը դրված է նրա «մոնումենտալության» ու «անտիկվարության» վրա (ինչը մեր՝ հայերիս գիտակցության մեջ պատմության ընկալման տիպական դրոշմվածք է)։ Ըստ գերմանացի պահպանողական պատմաբան Հ․ ֆոն Տրայչկեի՝ պատմությունը, ըստ էության, Ուժի ու Զորության պատմությունն է։ Սրանից տարբեր մի բան չէ ո՛չ Քարլայլի «պատմությունը մեծ մարդկանց կենսագրությունն է» պնդումը, ո՛չ էլ նրա «heroworshipper» («հերոսապաշտության») մեթոդը, որը գերիշխում էր 19-րդ դարում: Խ․ Լ․ Բորխեսը, կարծում էր, որ պատմությունը երկրի երեսին, ընդհակառակը, Թուլության ու Ստորության պատմությունն է։ Ոմանք պատմությունը համարում են իրավաբանական գիտություն, իսկ պատմաբանին՝ դատավոր եւ այլն, եւ այլն․․․ Կարծիքները բազմազան են, միայն դրանց թվարկումը կարող է մի հոդված կազմել․․․ Այս ամենն այս կամ այն կերպ արտահայտված է նաեւ մեր պատմագրության եւ պատմության մեջ՝ Խորենացուց մինչեւ Չամչյան, Լեո, Ադոնց, Մանանդյան եւ մեր օրերը, որտեղ կողք-կողքի են թե՛ բանաստեղծությանը վերաբերող ճոռոմ ու փքուն պաթոսները, թե՛ քննական մոտեցումները։
Մեր պարագային ինձ հետաքրքրողն այլ բան է. պատմության «գենոտիպային» կենսականության մարդաբանական-հոգեբանական մի ասպեկտը, թե տվյալ ժողովուրդը որքա՞ն է ընդունակ «պատմություն» կոչված հոլովույթին, որքանո՞վ է տիրապետում նրան՝ որքանո՞վ է այն ինքը վարում եւ որքանո՞վ է նրա տիրապետության տակ՝ որքանո՞վ է պատմությունն ինքը նրան վարում։ Ուրեմն պատմությունը իբրեւ մեր ժողովրդի գենոտիպային խառնվածքը՝ նրա ընդհանուր սենսորային, մոտորիկային, հումորալ, նյարդային, ջղային, կրոնական, մշակութային, կենցաղային․․․ եւ այլեւայլ հատկանիշների դրսեւորմամբ, մի խոսքով՝ իբրեւ ժամանակի մեջ գոյատեւելու իր կորովը։ Տոնուսը։ Իր կամքը։ Մի խոսքով, իսկ ինչու ոչ, պատմությունը իբրեւ նրա գոյաբանական պահվածքն ու կեցվածքը, դինամիկան, կենսականությունն ու կենսաբանությունը, նրա օնտոգենեզի, բիոգենեզի եւ ֆիլոգենեզի արտահայտությունը, իրականությունը ժառանգելու կարողությունը, անցյալի, ներկայի եւ գալիքի նրա ժառանգականության ընդունակությունը։ Եվ եթե ինձ առարկեն, որ ես այստեղ խառնում եմ պատմությունն ու մշակույթը, ես ավելի կսրեմ հարցադրումը եւ կասեմ․ պատմությունը իբրեւ նրա մշակույթը։ Նա ունի՞ պատմության հյուսման եւ ընկալման գենոտիպային ալգոռիթմ, կենսառիթմ, գիտակցություն, խառնվածք, նկարագիր, ներգործականության ու կրավորականության ասպեկտ, պատմական իր միջավայրերին, իր աշխարհաքաղաքական ու ժամանակային լանդշաֆտներին, պատմության թոհուբոհերին հարմարվելու միմիկրիայի, ադապտացիայի կարողություն, մի խոսքով՝ իրեն հատուկ այն կենսադինամիկան, որը հատկանշում եւ ապահովում է նրա գոյությունը պատմական այս կամ այն միջավայում, ըստ որում ես կուզենայի, որ այս ամենի տակ մենք ենթադրենք ոչ թե նրա տոկունության եւ դիմացկանության տոնուսը, ինչը վերաբերում է նրա կենսաբանությանն ու կենսաբանականությանը, ասել է թե՝ նրա կենսաբանական գոյատեւման տոնուսն է, այլ նրա «կամքին ու պատկերացումներին», ինչը նրա գոյավորման տոնուսն է եւ վերաբերում է արդեն նրա կարողականությանը եւ հոգեւոր օրգանականությանը։ Նա իր պատմությունն ի՞նքն է հյուսում, թե՞ ընկած է նրա հյուսվածքներում, նրա արմատախճճվածքների (ռիզոմի) մեջ իբրեւ քարացած մի գուղձ, նրա սարդոստայնի մեջ, որում հայտնվածներին այլ բան չի մնում, քան ենթարկվել պատմության վերոհիշյալ հայտնութենական ու վախճանաբանական ընթացքին՝ այն ընկալելով իբրեւ տարրերային երեւույթ, երկրաշարժի կամ հրաբուխի նման մի բան, եւ կանգնել նրա լավաների դիմաց, նրա փլատակների տակ կամ վրա․․․
(Վերեւում օգտագործված «գենոտիպ» բառը «Ծննդոց» գրքի եբրայեցերեն-արամեերեն «leminah»-«Տեսակ» եզրույթի («… եւ Աստված ստեղծեց․․․ ըստ Տեսակի…») հունարեն թարգմանությունն է, որն իմ այս հատվածական խորհրդածություններում օգտագործվում է՝ «ազգ», «ցեղ» («ռասա») եզրույթներից եւ նրանց պաթոսից խուսափելու համար, որոնք վերջին հարյուրամյակում ավելի շատ ամրագրվել են քաղաքական ոլորտներում։ (Ի դեպ, «Տեսակ» բառը «Ծննդոցի» գրաբար թարգմանության մեջ հենց «ազգ» էլ թարգմանված է․ «․․․եւ ասաց Աստուած․ Հանցե երկիր շունչ կենդանի ըստ ազգի», 1, 21))։ Այն ունի՞ գոյավորման շարունակականության իր լարումը, եւ եթե այո, այն ինչպե՞ս է արտահայտվում նրա պատմության ընկալման մեջ։ Այդ բառ-հասկացությունը տվյալ դեպքում ինձ հետաքրքրում է ոչ թե իր էթնոսային, այլ իր էթոսային իմաստով՝ ի՞նչ էթոսով է հայ մարդն ընկալում պատմությունը եւ իր սեփական պատմությունը։ Այն նրա համար ի՞նչ է՝ ծանրաբեռն սեղա՞ն, որի վրայի բարիքներից նա պետք է օգտվի (իբրեւ ուտեստ ու համադամ անուշ անի՝ մանավանդ գինու հերթական գավը դատարկելուց հետո — «գինի՜ լից»)։ Սովորությո՞ւն։ Իներցիա՞։ Ինքնախաբեությո՞ւն եւ ինքնարդարացո՞ւմ։ Ինքնահանգստացո՞ւմ։ Դարերից եկող նախապաշարմո՞ւնք։ Ի՞նչ բան է նրա համար իր հայրենիքը պատմության մեջ՝ տրված մի բա՞ն, թե՞ մի բան, որը նա ամեն օր պետք է տա ինքն իրեն, ջանա ու վաստակի, բայց ամենակարեւորը, կարողանա վերցնել։
Այս ամենն ինձ, բնականաբար, հետաքրքրում է մեր՝ հայոց պատմության առումով. եւ ես այստեղ իսկույն հիշեցնեմ, որ պատմական ընկալման՝ պատմականության (հիստորիզմի, ափսոս, որ այս բառը հնարավոր չէ իր ողջ տարողունակությամբ հայերեն արտահայտել) մեջ իմ հետաքրքրությունն ինձ մղում է, կրկնում եմ, մեր պատմության վերոհիշյալ գենոտիպային-տեսակային-ազգային (վերջին բառը՝ ծննդոցային իմաստով) համահունչության-համապատասխանության, լիցքի, ավյունի եւ գուցե կենսականության ու կենսունակության, նորից ու նորից՝ կենսառիթմի ենթատեքստին, որի պարագային կամա-ակամա իսկույն ծագում է «ինչ է պատմությունը այս կամ այն ժողովրդի եւ հետեւաբար մեզ՝ հայերիս համար» հարցը, որից խուսափել հնարավոր չէ եւ ինչո՞ւ խուսափել։ Այս հարցին տրված պատասխանները նույնպես վերջնական չեն կարող լինել, բայց որ դրանք պետք է քննարկվեն՝ ակնհայտ է։
Համենայն դեպս՝ անվիճելի է, որ պատմության ընկալման մեջ մի շերտ կա, որը պատմաբաններին չի վերաբերում։ Դա ոչ թե վերն արդեն հիշատակված ֆոն Ռանկեի «փաստահավաքությունն» է՝ փաստերի կամ փաստական նյութի հետ կապված մի բան, այսպես ասած՝ փաստական պատմությունը (ինչը կոչվում է նաեւ «մատերիալիստական», «դիալեկտիկական» պատմություն եւ հենված է սկզբնաղբյուրի՝ վկայության, վավերագրի ու փաստաթղթի վրա), այլ՝ տվյալ ժողովրդի խառնվածքի ու նկարագրի արտահայտությունը․ ինչպիսի՞ն են նրա ընկալումները, որոնցով էլ նա «քշում է» իր պատմությունը (կամ հակառակը)։ Սա պատմության ընկալումը հանում է պատմական գիտության նրա բոլոր կարգի օրինաչափ ու ոչ օրինաչափ, կանոնական եւ ոչ կանոնական, մեթոդական եւ ոչ մեթոդական կարգերից, կոնկրետ իրողություններից եւ մեջտեղ է բերում «գաղտնի» կամ «թաքցվող» կամ անտեսվող մի բան, ինչը VI դարի բյուզանդական պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացին կոչում է «գաղտնի պատմություն»․ իհարկե, նա դրա ներքո հասկանում է այն, ինչը լուսանցքային է, բուն տեքստի մեջ թաքնված է, բոլորի աչքի դեմինը չէ եւ իր արտաքին պլանով բոլորին հասու չէ, թերեւս «ինտրիգ» է (լատիներեն «intrico» բառը նույնպես նշանակում է «պատմություն», միայն թե՝ խճճված) եւ տեղի է ունենում վարագույրից այն կողմ, ետնաբեմերում, գուցեեւ այս կամ այն ժողովրդի գիտակցության ետնավարագույրներից այն կողմ։ Տվյալ դեպքում պատմությունը գուցե մի վարագույր է, որը երբեք չի՞ բացվում, որպեսզի մենք հանկարծ չտեսնենք իր հետեւում ընթացող իրական գործողությունները եւ դրանց ազդակները․․․ Գուցե այն արտաքին պլան չէ՞, այլ՝ ներքին պլան։ Միգուցե այն լուսանկարի նեգատիվն է, որից էլ պետք է հայտածվի պոզիտիվը։ Տվյալ դեպքում ես կառչում եմ իմ այս մտքից․ այո, պատմությունը գիտակցության մեջ եղող տարտամ նեգատիվի հայտածումն է իրականության լուսանկարչական թղթերի վրա։ Քանի որ նրա արտաքին ցուցիչը «դեպք» ասվածն է, վերջինս նրա պարագային գուցե թե նույնն է, ինչ մարդու պարագային․ սրա կողմից որեւէ դեպք, որեւէ արարք տեղի է ունենում, երբ գիտակցության (կամ անգիտակցության) մեջ նախապատրաստվում է։ Նույնը չի՞ կարելի ասել «պատմական դեպքի» առնչությամբ, որ այն մինչեւ իր տեղի ունենալն արդեն տեղի ունեցած է լինում։ Այն տեղի է ունենում ներսում, իսկ դրսում ընդամենը դրսեւորվում ու արտահայտվում է։ Այն իրադարձությունների ու եղելությունների կողքին կամ նրանց հետեւում արդեն ստվերի պես կանգնած է իբրեւ անտես մի բան։ Նրանց ազդակը։ Նրանց ոգին: Պատմական իրողության ներարգանդային հասունացումն ու իննամսյակը։ (Նկատի ունենալով, որ մեր «արգանդն» ու «իննամսյակը» մեր գիտակցությունն է)։ Նրանց «աուրան»։ Նրանց զորություն հաղորդող մի ուժ։ Նրանց վոլտայնությունը։ Դրանք արտածող մի իրողություն։ Պատմությունը տվյալ էթնոսի պատմության կտրվածքով՝ այս դեպքում մեզ հետադարձությամբ պատմում է ոչ թե անցած-գնացած, արդեն վաղուց մեռած եղելությունների, այլ հենց այսօր ընթացող մեր մասին։ Այն անցյալի մասին գիտությունից վերածվում է մեր եւ մեր գիտակցության մասին գիտության։ Այն մեր անցյալը, այնտեղ տեղի ունեցած բոլոր փաստերով, դարձնում է մեր փաստացիությունը։ Այն դառնում է մեր ֆիզիոգնոմիկա-դիմագիտությունը։ Այս կտրվածքով՝ մենք պատմում ենք պատմությունը, պատմությունը պատմում է մեզ։ Եվ արդեն ոչ թե մեր մասին, իբրեւ տվյալ էթնոսի, այլ՝ տվյալ էթնոսի էթոսի։ Պատմությունն այս դեպքում ոչ թե էթնիկական գիտություն է, այլ էթիկական։ «Հայ ժողովրդի պատմություն» առարկան այս կտրվածքով վերաբերում է հայ էթնոսի էթոսին։ Այն այլեւս հաղթանակների քաղցրությունն ու վսեմությունը կամ պարտությունների դառնությունն ու նսեմությունը սահմանող մի բան չէ, այլ հաղթանակ ու պարտություն սահմանող մի բան, ինչն արդեն այնքան էլ պատմությանը չի վերաբերում, այլ տվյալ ժողովրդի պատմական գիտակցությանը։ Պատմական դեպքն անխուսափելի է միայն դրա առկայությամբ, առանց դրա ընկալման այն ընդամենը դիպված է (քանի որ յուրաքանչյուր պատմական իրադարձություն կարող էր նաեւ այլ կերպ լինել, անխուսափելին ոչ թե նա է, այլ այն, ինչը հանգեցրել է դրան), եւ եթե կուզեք իմանալ՝ բուն դեպքը նա է, մնացյալը՝ եղած-չեղած դրա հայտածումն է։ Պատմական դեպքն անխուսափելի է, երբ արդեն տեղի է ունեցել եւ հետեւանքների մի ողջ շոշափելի քանակություն է առաջ բերել, որոնք էլ արդեն հենց անխուսափելին են: Պատմությունը շոշափելի, իրական գիտություն է միայն ու միայն իր հետեւանքների «պլյոնկայի» վրա, միայն դրանց վրա էլ հայտածվում է տեղի ունեցածը։ Ով պատմության մասին դրանցով չի դատում՝ ընկնում է պատմական խաբկանքների մեջ։
Չկարծեք թե ես մեր՝ հայոց պատմությունն արտածող այդ խորհրդավոր երեւույթի անունը գիտեմ։ Բայց ես համոզված եմ, որ պատմությունը ճիշտ հասկանալու համար հարկավոր է ճիշտ հասկանալ նրա ոչ միայն պատմա-քաղաքական, այլեւ կենսաբանական-կազմախոսական եւ հոգեբանական դրդապատճառները։ Նրա աշխարհաքաղաքական պատճառներից զատ՝ կա՞ն արդյոք ժողովրդի գիտակցական, վարքագրական, հոգեբանական, կրոնական, մշակութային, գաղափարական, ընկալումային, խառնվածքային եւ այլ պատճառներ, որոնք առնվազն կարող էին այլ ընթացք տալ դրանց[1]։ (Մենք, օրինակ, 1915 թ․ կարո՞ղ էինք գոնե ինչ-որ չափով խուսափել մեր անլուր ողբերգությունից, որից ցօրս դուրս չենք եկել, եւ որը մեր ժողովրդի հոգեբանությամբ ու գիտակցությամբ բաժանեց երկու մասի՝ մեզ դարձնելով հայ ժողովուրդ 1915 թ․ առաջ եւ հայ ժողովուրդ 1915 թ․ հետո)։ Եվ հարց նրանց, որոնց համար պատմությունը բնական կամ տարերային անխուսափելի աղետ է, որի դեմ առնել հնարավոր չէ (այսպես են կարծում նրա վախճանաբանական կամ հայտնութենական թեւի ներկայացուցիչները)[2], այդ դեպքում ինչո՞ւ է անգամ տարերային եւ բնական աղետների դեպքում վերին մի բանականությամբ ողջ ֆաունային եւ ֆլորային դիստանցիայի, ադապտացիայի ու միմիկրիայի հատկություն տրված, եւ մի՞թե պատմությունը բնության մեջ ժողովուրդներին տրված այդ հատկությունը չէ, մի՞թե այն մի տեսակ իմունոլոգիա չէ, որը նրանց ստիպում է գտնել իր պաշտպանական ռեսուրսները եւ ռեակցիաները, պաշտպանունակություն ձեռք բերել եւ դիմադրել․․․ Ուրեմն պատմությունը միայն ի՞նքն է, ասել է թե՝ դեպքերի ու իրադարձությունների շարադրանք ու նկարագրությո՞ւն, թե՞ եւս մի բան, ինչն արդեն, ինչպես ասացի, դրանց տիրույթում չէ եւ, ուրեմն, պատմաբանների բանը չէ եւ տվյալ ժողովրդի հոգեկերտվածքի արդյունքն է, նրա հոգեբանությունը, կենսակերպը, կենսառիթմը, դիրքորոշումը, աշխարհայացքը, վարքագրությունը, միով բանիվ՝ նրա բնութագիրը, որը հենց ինքն էլ իր ձեռքով գրում եւ տալիս է իրեն։
Ըստ այսմ պատմությունը, հետեւաբար, ավելի շատ բժշկական գիտություն է, բժշկություն, բժշկություն-ախտաբանություն, որն ախտորոշում է իր բուժառուին եւ հանձնարարում կոնկրետ դիալեկտիկական-մատերիալիստական (բժշկական) միջոցներ եւ հեռու է պահում հեքիմական բուժումներից, որոնք էլ մեր՝ հայերիս մեջ գործում են «հայրենասիրություն» ընդհանուր անվամբ եւ մեր պատմությունը, անգամ իր ամենաողբերգական դրսեւորումներով, վերածում են զգացմունքային բարեկեցության (կոմֆորմիզմի), քանի որ անգամ ողբերգությունն է կոմֆորմիզմ․․․ Եվ ամբողջ հարցն էլ հենց այդ է․ մենք՝ պատմությունը «գինի-լից-իզմի» հայրենասիրական հեշտանքի ու հեշտամոլության վերածածներս, այդ բժշկական գիտության քաջությունը կունենա՞նք։ Անշուշտ, դարերով արմատացած այդ պատմական հեքիմության պարագային դրանից պոկվելը հեշտ չէ, մանավանդ որ հիվանդը հակված է հոգեբանորեն չընդունելու իր հիվանդությունը, իսկ սեփական հիվանդությունն ընդունելը բուժման առաջին աստիճանն է։ Բժիշկը պատմական փաստը հենց ախտաբանական վերլուծության է ենթարկում եւ պարզում որեւէ հիվանդության բացահատ կամ թաքուն նշաններն ու զարգացումները, որոնք կարող են ճակատագրական դառնալ եւ հաճախ հանգեցնել լեթալ վախճանի, նկատի ունենալով, որ ամեն հիվանդություն իր զարգացման վերջնահատվածում հենց այլեւս անբուժելի է, բայց թերեւս բուժման հնար լինի, եթե գուշակվեն դրա արմատավորման, տարածման ու լեթալի հասցնող նախավիճակները։ «Հիվանդությունը հետեւանք է»՝ ասում է Պարացելսուսը, որը հիվանդությունները վերացնում էր՝ նրանց պատճառները վերացնելով։ «Բոլոր հիվանդությունները բերանից են մտնում»՝ լրացնում է հնդկական իմաստնությունը։ Պատմությունը՝ նույնպես․․․ Առաջին դեպքում ավելացնելու ոչինչ չկա, երկրորդ դեպքում ես կուզենայի հուշած լինել, որ գլուխը նույնպես բերան է, իսկ տվյալ դեպքում գուցեեւ բերանը հենց գլուխն է․․․
․․․Հայոց պատմությունը իբրեւ հայ ժողովրդի արյան նմուշ։ Արյան (եւ, չվախենանք, մեզի) անալիզ։ Նրա ախտորոշումը։ Նրա հարուսպիցիան։ Աստվածաշնչյան խորհրդավոր մի արտահայտությամբ՝ նրա «երիկամունքի քննությունը»․․․ Ուրեմն՝ պատմությունը իբրեւ անալիզատոր եւ հարուսպիկտ։ Իբրեւ տվյալ ժողովրդի էթիոլոգիան, որն ուսումնասիրում է նրա հիվանդությունների առաջացման պատճառներն ու պայմանները: Իբրեւ, ինչպես եւ դիպուկ ձեւակերպվել է գերմանացի մի պատմաբանի կողմից, նրա անամնեզը․․․ Սակայն այս բժշկական եւ կրոնական եզրույթները թողնենք եւ ավելի շոշափելի լինելու համար կառչենք վերեւում ասված «դիմագիտություն» եւ «բնութագիր» բառերից, բայց որովհետեւ առաջինն ավելի մշակութաբանական լուծումներ է պահանջում, առաջնությունը տանք երկրորդին․ Հայոց պատմությունը իբրեւ հայ ժողովրդի բնութագիրը (χαρακτηριστικός, characteristic), որն էլ, մի պահ հրաժարվելով նաեւ վերեւում ասված «հենց ինքն էլ իր ձեռքով գրում եւ տալիս իրեն» արտահայտությունից, տվյալ դեպքում Աստվա՞ծ է գրում եւ տալիս, թե՞ «այս աշխարհի աստվածը» (Բ Կորնթ․, 4,4)՝ դուք ասեք։
Ես զանց եմ առնում հույների կողմից շրջանառության մեջ դրված եւ գիտակարգի վերածված νομός («նոմոս») հասկացությունը, որին անխուսափելիորեն ենթարկվում է նաեւ պատմությունը: Սա վերաբերում է նրա բնույթին. այն ինչ-որ չափով նաեւ բնական երեւույթ է (թերեւս տարերային), եւ ինչը տեղի է ունենում՝ տեղի է ունենում նաեւ բնության օրենքներով. այստեղ գործում են անխուսափելիությունը, անհրաժեշտությունը, օրգանականությունը, նախախնամությունը, ճակատագիրը[3]… Մեջտեղ է գալիս պատմությունը իբրեւ երկրի օրենք («Der Nomos der Erde» — «Երկրի օրենքը»՝ հենց այսպես էլ կոչվում է գերմանացի մտածող Կարլ Շմիտի մի գիրքը, որտեղ այն քննարկվում է տվյալ երկրի անգամ աշխարհագրական եւ լանդշաֆտային օրենքների ենթարկությամբ): Բայց այս ամենը ուրիշ խոսակցության նյութ է: Ինձ հետաքրքրողն այլ բան է՝ որ պատմական յուրաքանչյուր իրողության տակից (այսինչ թվականին այս բանը եղավ) մենք երեւան հանենք նրա հիշյալ պրոկոպոսյան «գաղտնի պատմությունը» բացող՝ «իսկ ինչո՞ւ այդպես եղավ» հարցը, իսկ ավելի դաժան՝ «մեր մեջ այդ ի՞նչ եղավ, որ այդպես եղավ, մեր մեջ այդ ի՞նչ տեղի ունեցավ, որ մեզնից դուրս այսպես արտահայտվեց» հարցը, որը մեր ժողովուրդը պետք է քաջություն ունենա դնելու եւ որին պետք է բարոյականություն ունենա պատասխանելու այն գիտակցությամբ, որ պատմությունը որքան որ արտաքին իրողությունների հետեւանք է, նույնքան էլ՝ ներքին, այն նաեւ արտացոլում (պրոյեկցիա) է, ինչի գիտակցմամբ կարող է պարզվել, որ, օրինակ, 1045 թ․ Անի մայրաքաղաքը Բյուզանդիային հանձնելը ոչ անքան կամ ոչ միայն պատմության փաստ է, այլեւ վարքի ու բարոյականության, ուզում եմ ասել՝ մինչեւ այն հանձնելը՝ մենք այն մի՞թե արդեն չէինք հանձնել․․․ Մի խոսքով՝ պատմությունը մինչեւ արտաքին պլանում տեղի ունենալը՝ ներքին պլանում գուցե արդեն եղա՞ծ է լինում… Կամ, պլատոնյան եզրաբանություն օգտագործելով, պատմությունը՝ մի տեակ էյդոս, որը պատմական դեպքով պարզապես արտահայտվում է իբրեւ այդ էյդոսի էյդելոնը․․․
Պատմությունն այս դեպքում հետեւանք է․ բայց՝ իբրեւ հետեւությունների մղող հետեւանք… Եթե մոնադ՝ ապա ոչ թե իրողության, այլ գիտակցության, որը ռոմանտիզմի՝ XVIII դարում իշխող «ազգի ոգին նրա պատմության արդյունքն է» ընկալման կողքին պետք է վեր հանի նաեւ ռեալիզմի՝ XIX-րդ դարից մեջտեղ հանած «պատմությունը տվյալ ազգի ոգու արդյունքն է ընկալումը»: Մի խոսքով, այո, մի տեսակ «ի՞նչ եղավ, որ այսպես եղավ»․․․ Մի խոսքով՝ «Ասա ով է պատմությունդ, ասեմ ով ես դու»․․․ Մի խոսքով՝ պատմությունը՝ դեպքը, իրադարձությունը, իրողությունը, եղելությունը — այս ամենն ընդամենը ատաքին զգեստ է, եւ ամենակարեւորն այն է, թե այն ում հագին է։ Մի խոսքով՝ պատմությունը իբրեւ քննական եւ քննադատական գիտություն, մի տեսակ պատմությամբ «Զուտ Բանականության Քննադատություն» եւ Քննություն, ամեն ժողովրդի պատմությունը՝ նրա տարեգրական եւ կենսագրական տվյալը լինելով՝ միաժամանակ հենց դա է — նրա «Զուտ Բանականության Քննադատությունը»։
Չափազանցրած չենք լինի, եթե ասենք, որ ինչպես ամեն պատմություն, այդպես էլ մեր հայոցը նախասկզբնապես առասպելական-կրոնական-(եկեղեցական) ծագումնաբանության է եղել․ ի թիվս այլ հանգամանքների՝ սա պայմանավորել է նաեւ նրա մեթոդաբանությունը․ պատմությունը նախասկզբնապես առավելապես ջատագովական (ապոլոգետիկ) բնույթ ուներ, այն «խնկարկումային» գիտություն էր։ Հունական աշխարհում նրա մուսան՝ Կլիոն, սկզբնապես դյուցազներգության մուսան էր: Քրիստոնեկան շրջանում այդ դյուցազներգականությունը պարզապես փոխարինվեց «մարտիրոսերգությամբ», ինչքանով որ դյուցազնը ձեւական տեսակետից փախարինվեց մարտիրոսով ու նահատակով։ Հետագայում, երբ ուշ միջնադարում պատմությունը կամաց-կամաց սկսեց սեկուլյարիզացվեց-աշխարհիկայնացվել, միեւնույն է, նրա այդ պաթոսը մնաց, մեզանում՝ դրա վառ արտահայտությունը Միքայել Չամչյանի «Հայոց պատմությունն» է։ (Ընդհանրապես չափազանցրած չենք լինի, եթե ասենք, որ պատմությունն ամենագաղափարականացվող եւ քաղաքականացվող գիտությունն է)։ Սովետական շրջանում այդ ջատագովականությունը կերպարանափոխվեց մի այլ՝ սոցիալիստական «կրոնական» պաթոսի եւ շարունակվեց իբրեւ հերոսական ՍՍՀՄ կազմի մեջ մտած ժողովուրդներից մեկի պատմութան հերոսական պատում, ինչպես եւ պահանջվում էր․ պարզապես դյուցազներգության, մարտիրոսության ու նահատակության հերոսի պատմությունը դարձավ սոց․ աշխատանքի հերոսի պատմություն, որքանով որ անցյալն ու անգամ նրա անլուր ողբեգություները նույնպես սոց․ հերոս էին կարգվել։ Դա է պատճառը, որ շեշտը դրվեց նրա կրծքին, Ֆր․ Նիցշեի բառերով, առավելապես «մոնումենտալության» եւ «անտիկվարության» շքանշաններ կախ տալու վրա․․․ Հայոց Երրորդ հանրապետության պատմությունն սկսվեց արցախյան պատերազմով, եւ մեր հազարամյա պատմությունը դրա ոգով այս անգամ էլ «զորակոչվեց» իբրեւ «ազատամարտիկ»-հերոս։ Նրա այս կամ այն դրվագները վերաիմաստավորելու փորձերը ավելի շատ թեմատիկ, դրվագային ու հակաավանդույթային էին, քան մեթոդաբանական: Մենք հերթական անգամ այսպես ասած «դիալեկտիկական պատմության» ժամանակ չունեցանք, որն ինքն իրեն կամրագրեր իբրեւ պատմական եւ քաղաքական պաթոսներից ու վտանգներից զերծ գիտություն կամ, ավելի ճիշտ, գիտական հետազոտություն։ Ասպարեզում մնաց նույն մեթոդաբանությունը, նույն պաթոսը, նույն պաթետիկան եւ նույն գաղափարախոսականությունը։
Վերոհիշյալ ջատագովական պատմության առկայությունը մեզանում զուգակցվեց նաեւ հայտնութենական եւ վախճանաբանական պաթոսներով, որոնք, ինչ խոսք, վավերական են, սակայն իրենց ոլորտներում` պատմության, այսպես ասած, Պատմոս կղզիներում… Ամեն եղելություն, ինչպես ամեն ինչ, ունի նաեւ իր աստվածաբանական մեկնությունը, որն արժեք ունի, երբ դրանով զբաղվում են իմացաբանությունը, այլ ոչ թե գուշակներն ու բախտ բացողները։ Ավետարանական՝ Աստծունը եւ կեսարինը երկրի վրա տարբերակմամբ (դիֆերենցմամբ) պատմությունը մեզ իր անխուսափելի, նախախնամական բնույթի կողքին ներկայանում է նաեւ իր «արտեֆակտային» բնույթով: Այո, պատմությունը, արտեֆակտ է: Այն մարդկային ձեռքի արտադրանք է, տեխնիկա[4] եւ տեխնիկական դետալ, այն ժողովուրդների գոյության տեխնիկան ու տեխնոլոգիան է: Եվ իր այս իմաստով նրա «տրվելիքը» պետք է տրվի նրան: Առնվազն պետք է հասկանալ պատմության այն մասը (բաժինը), որն Աստծո՝ւ իր հայտնութենական եւ վախճանաբանական ընթացքից դուրս վարում է «կայսրը» (ասել է թե` մենք), առնվազն գոնե որպեսզի մենք մեր վարույթները չգցենք Աստծու վրա՝ մեր գործը հեշտացնելու եւ գլուխներս պրծացնելու համար եւ Աստծուց չպահանջենք այն, ինչը Աստված է պահանջում մեզնից․․․ Որպեսզի ճակատամարտի դաշտում մենք մեր սրերը չգցենք մեր ձեռքերից եւ պատերազմը «հանձնարարենք» Աստծուն: Որպեսզի «դեմն Աստված» աղաղակելով մենք չթաքնվենք Աստծու հետեւում․․․ նրան մենակ ու լքված թողնելով թշնամու դեմ… Քանզի պատմության մեջ, եթե անգամ այն նախախնամական ընթացք է, Նախախնամությունն իր ընթացքները հանձնարարում է մեզ կամ անում է մեր ձեռքով, այնպես որ պատմության մեջ նրա ներկայությունը մեզ արանքից չի հանում եւ չի չեզոքացնում․․․ Ես ելնում եմ Հեգելից մինչեւ մեր օրերը այն բազմիցս կրկնվող իրողությունից, որ Աստծուն պատմության մեջ չտեսնելը կուրություն է, սակայն տխմարություն է Նրա կողքին քեզ այնտեղ չտեսնելը։
Մեր՝ հայոց պատմության մեջ Աստծու եւ մարդու փոխհարաբերության՝ ինձ համար վերջնական մի սահմանում է տվել Ֆր. Վերֆելը, որի էպիկական մեծ վեպը (մեր մեծ ողբերգության ցօրս կենցեպտուալ միակ ճշմարիտ արծարծումը, որը մեր ժողովուրդը առանձնապես ոգեւորությամբ չի ընդունում հենց այդ ճշմարտության համար, այնտեղ պատկերված մի քանի պատմական, քաղաքական, կրոնական եւ «հայրենասիրական» դառը իրողությունների ու գաղափարների համար. իսկ ճշմարտությունները քաղցր լինո՞ւմ են, եւ եթե քաղցր են՝ ադյո՞ք ճշմարտություն են) տալիս է նաեւ պատմության մեր ընկալման այդ դիալեկտիկական-մատերիալիստական եւ նախախնամական ընկալումների հստակ պատկերը, որոնցից ամենախոցողը հայ հոգեւորականի` Տեր Հայկազունի «Ինչո՞ւ Աստված մեզ չի պաշտպանում» հարցին տրված «Տեր հայր, բայց Աստծուն էլ պաշտպան է հարկավոր» պատասխանն է։ (Այստեղ առանձին թեմա կարող է լինել մեր պատմական գիտակցության եւ մեր կրոնական գիտակցության՝ մեր դավանաբանության կապը, որին տեղում կանդրադառնանք։ Այստեղ միայն հարեւանցի նշենք, որ որ Աստված պատմության մեջ առկա է այնքան, որքան ներկա է մեր գոյության ու գիտակցության մեջ)։ Դա չէ՞ պատճառներից մեկը, որ մենք պատմության «իրողությունը»՝ դիալեկտիկան ու թեիզմը (անհրաժեշտությունն ու նախախնամությունը) բաժանել ենք, չհասկանալով, որ այնտեղ անհրաժեշտությունը հենց նախախնամությունն է, եւ դիալեկտիկան՝ հենց թեիզմը, իսկ ավելի ճիշտ՝ որ նախախնամությունն այնտեղ անհրաժեշտությունն է, ասել է թե՝ Աստված ինքը «կայսրն» է (օրինակ, այդպես է տեսնում պատմության մեջ Նապոլեոնին Լեոն Բլուան)․․․ Մենք նախախնամության հանձնառություն չենք ստանձնել, մենք անգամ մեր կրոնը՝ քրիստոնեությունը, մեկնաբանել ենք իբրեւ մեզ այդ հանձնառությունից ու ստանձնությունից զերծ պահող մի համակարգ, որտեղ Քրիստոս-Խաչյալի կողքին կատարելապես բացակայել է Քրիստոս-Հաղթանակյալը, որը պատմության մեջ գործում է իբրեւ Հակա-Քրիստոսին հաղթող ու տապալող, այդ իսկ պատճառով մենք հայոց պատմության երկու՝ վաղուց «ընդհանուր տեղ» դարձած հասկացություններով ասած՝ խառնել ենք մի կրոնական մարդու բերանից թռած հայոց քաղաքական մտքի երկու նվաճում «եզրույթները»՝ «հարիսան» եւ «շերեփը»․ մենք չենք հասկացել, որ եթե «շերեփդ» թղթե է, ինչու ես գնում «հարիսա» ուտելու, եւ եթե գնում ես «հարիսա» ուտելու, «շերեփդ» ինչու է թղթե․․․
Եվ քանի որ մեր գիտակցության մեջ արմատակալած է պատմության հայտնութենական տեսիլքը՝ համեմված հայ ժողովրդի «աստվածային ծագման, նրա երկնային առաքելության, նրա փրկչականության գաղափարներով, մենք իրականության մեջ «Աստված-կեսար» դուալիզմի կամ դիխոտոմիայի մեջ խուսափում ենք «կեսարին» տուրք տալուց, ինչի հետեւանքով չենք կարողանում Աստծու մեր տուրքը տալ․․․ Ինչի հետեւանքով գերմանացի քաղաքական տեսաբանի ասած «երկրի օրենքը («Der Nomos der Erde» — այսպես է կոչվում Կարլ Շմիտի գիրքը) մեզ պատժում է երկակի՝ մեզ ստիպելով այս դեպքում Աստծուն տալիքը տալ կեսարին, իսկ կեսարի տալիքը՝ Աստծուն, երկուսին էլ, բայց առաջին հերթին մեզ, խաբելով։ Բայց ո՛չ Աստծուն կխաբես, ո՛չ կեսարին։ Առաջին հերթին՝ քեզ, ինչով էլ մենք հիմնականում զբաղված ենք․ մեր ականջին այս էլ քանի՜ դար ինքնախաբեությունից ավելի հաճելի բան չկա։ Մենք այսօր էլ նույնը չե՞նք անում․ հայտնութենական պատմագրության թովչանքով մենք չգիտենք՝ Փրկիչն ու Փրկությունն ինչ են, բայց մեզ սփոփում ենք նրանով, որ փրկությունը Հայաստանից է։ Մենք այս էլ քանի՜ դար Աստծուց թաքնվում ենք Աստծու թիկունքում, կեսարից՝ կեսարների թիկունքում՝ ճակատագրապաշտության մի պաշտպանությամբ, որը անգործություն ու անգործունեություն է ծնել՝ մեր նախասկզբնական դավանաբանական միաբնակությունը կերպարանափոխելով պատմական միաբնակության, իսկ միակամությունը՝ անմիակամության։
Այո, յուրաքանչյուր ժողովրդի պատմությունը ոչ թե վերացական մի բան է, այլ պատմական փաստի անխուսափելի իմաստավորում քո անձնական «կամք ու պատկերացմամբ», որի դեպքում նրա վերապրումը միայն աստվածային նախախնամական օրենքներով չէ, այլեւ «կեսարային», երկրային, վերոհիշյալ «երկրի նոմոսով», միայն որի դեպքում էլ քո պատմությունը հնարավորություն ունի զատվելու իր կույր մոնադային վիճակից եւ դառնալու քո պատմական գիտակցությունը, իսկ վերջինս՝ վերածվելու քո քաղաքական գիտակցությանը… Որտեղ կրոնն անգամ հրահանգում է Աստծու հետ միաժամանակ ճանաչել նաեւ Կեսարին… Որտեղ քո կրոնական գիտակցությունը քեզ մղում է խոստովանելու քո բոլոր «մեղքերը» Աստծու առջեւ եւ, ուշադի՛ր, հաշվետու լինել «կեսարին», ում էլ տրված է քեզ պատժելու իրավունքը, եթե խախտում ես «պատմության եւ երկրի նոմոսը»…. Որտեղ դու ստիպված ես (քո) պատմությունն ընդունել իբրեւ քո հոգու աշխարհագրական մակերեւույթը եւ պարզել, թե որտեղ ես դու քո պատմության մակերեւույթից բարձր եւ այդ որտեղ է, որ շատ ցածր ես․․․
Այստեղ է, որ մենք պարտավոր ենք պատմությունը հասկանալ իր վերոհիշյալ անտես, «գաղտնի» պատմության հետնաֆոնին, որտեղ նա ոչ թե գիտություն է անցյալի մասին, ոչ թե անցած-գնացած դեպքերի ու իրադարձությունների պատմությունն է, ոչ թե քո սեփական ժողովրդի՝ անցյալի նեկրոմանիան է (մեռելապաշտությունը), անցյալի՝ նարկոմանիայի վերածված նեկրոմանիան, այլ քո հոգեւոր երեւէջումների պատմությունը, որտեղ այն ոչ թե միայն պատմական, քաղաքական կամ հասարակագիտական կարգ է, այլեւ էթիկական։ Որտեղ քո էթնոսը ի հայտ է գալիս իբրեւ քո էթոսը։ Որտեղ պատմությունը քո նեգատիվն է, որից էլ դու անում ես քո պոզիտիվները՝ նկատի ունենալով այն լուսանկարչական կանոնը, որ յուրաքանչյուր պոզիտիվ միայն ու միայն նեգատիվից է արվում։ Ուրիշ կերպ այն ինձ երբեք չի հետաքրքրել, որովհետեւ ես երբեք չեմ հասկացել՝ դեպքերի ու իրադարձությունների ու դրանց վկայությունների ու վավերագրերի վրա հիմնված պատմությունը ռացիոնա՞լ գիտություն է, թե ամեն վավերականությունից ու վավերագրականությունից (փաստաթղթից) վեր ճարտասանական իրռացիոնալ մի բան․․․ Ինչպես Ակուտագավայի «Թավուտում» պատմվածքում, որտեղ նույն պատմությունը տարբեր ձեւերով է պատմվում․․․ Իրոք, ի՞նչ բան է այնտեղ դեպքը՝ կարեւո՞ր, թե՞ այնքան էլ ոչ կարեւոր կամ անկարեւոր-երկրորդական մի բան, ընդամենը, ինչպես ասում են ֆրանսիացիները, fable convenie, հորինովի, հարմարեցված պատմություն, ինչպես այն երեւաց անգլիացի քաղաքական գործիչ, արկածախնդիր, բանաստեղծ, պատմաբան սըր Ուոլթեր Ռալիին, որն ուզում էր գրել Անգլիայի «ռացիոնալ» պատմությունը եւ իր երկար տարիների աշխատանքը վառարանը նետեց, երբ մի օր Լոնդոնի իր բնակարանի պատուհանից ականատես եղավ կառքերի վթարի հետեւանքով առաջացած փողոցային մի բախման, որին հետեւած տուրուդմփոցի ժամանակ հենց իր աչքի դեմ մարդիկ զոհվեցին, իսկ հաջորդ օրը թերթերում կարդաց իր աչքով տեսածին անհարիր տասնյակ իրարամերժ նկարագրություններ ու մեկնաբանություններ։
Մի բան էլ․ ճնշված ազգի ներկայացուցիչն այլ կերպ կկառչի պատմությունից, որովհետեւ իրականության մեջ չհաջողածը կփորձի հետ վերադարձնել («հաջողացնել») պատմությամբ՝ այդ «հաջողացնելը» հաջողացնելու համար դիմելով զանազան պատմական ճարպիկ հնարքների՝ «բարոյական հաղթանակների» եւ այլն, եւ այլն, այդպես էլ չկռահելով իրողության բուն մեխանիզմը: Սա էլ հենց պատմության առասպելականացումն ու բանահյուսականացումն է, որի պարագային դեպքն ու իրադարձությունը առավելապես «պատկերացումների» ոլորտում են, քան «կամքի»: Թե՞ մեկը մյուսի վտակն է, եւ ո՞րը՝ որի, ո՞վ գիտի․․․ Եվ դեռ երկրորդ կողմն էլ կա. ես չեմ հասկանում՝ պատմության նյութն ի՞նչն է, երեկվա օ՞րը, անցյա՞լը, իսկ եթե այդպես է՝ որտե՞ղ են նրա ակտուալության նորմերը, որտե՞ղ է, որ պատմության քերականության անցյալ ժամանակը հանդես է գալիս իբրեւ նրա ներկա ժամանակը… Եվ ո՞վ է պատմաբանը. կարո՞ղ է՝ նա մի զվարճասեր է, որ գիշերային ակումբների փոխարեն սիրում է ժամանակ անցկացնել անցյալի ակումբներում՝ նրա գեղեցկադեմ ու կրքահարույց աղջիկների հետ… Կամ էլ, մեր դեպքում, անցյալի սգո սրահներում, գիսախռիվ ողբասացուհիների ու լալկան կանանց միջավայում, որովհետեւ ահա պարզվում է՝ նրանք էլ պակաս կրքահարույց չեն…
Նա նաեւ մեծամիտ կլինի, որպեսզի մեծամտության պաթոսով թաքցնի իրողությունները. մեծամտությունը բարեկեցություն է բերում։ Նա չի կարողանա օբյեկտիվ լինել իրադարձությունները գնահատելիս, որովհետեւ չի կարողանա դրանք բխեցնել իրենց գիտակցական «իրադարձություններից», դա թույլ չի տա ճնշվածի նրա խեղճությունն ու այդ խեղճությունը պատմությամբ կոծկելու ցանկությունը, ինչպես դա փորձում է անել, օրինակ, 20-րդ դարի մեծագույն ողբերգություններից մեկի հեղինակ ազգի ներկայացուցիչը՝ գերմանացի հասարակագետ փիլիսոփա Յու. Հաբերմասը, ով կարծում է, որ 20-րդ դարի առաջին կեսին իր ժողովրդի հետ պատահած ֆաշիզմի ողբերգության արմատները պետք է փնտրել Գերմանիայի 19-րդ դարի բնութագրական գրական ուղղության՝ ռոմանտիզմի մեջ, գրելով, որ այդ ռոմանտիզմի «սուրբը»՝ Նովալիսը, գերմանացի ժողովրդի համար նույնքան վտանգավոր է, որքան Հիտլերը, անկասկած նկատի ունենալով, որ այդ գրական ուղղության վերացական ռոմանտիզմը 20-րդ դարասկզբին պարզապես «ռեալիզացվեց» («կապիտալիզացվեց») քաղաքականության մեջ՝ իբրեւ թանձրացական ռոմանտիզմ՝ նովալիսյան անրջական Կապույտ Ծաղիկի գաղափարի հետեւից գնալը փոխարինելով հիմա էլ ֆյուրերի ցնորական Ընտրյալ Ազգի հետեւից գնալու գաղափարով: (Համանման մի մոտեցում է հանդես բերում Շ․ Շահնուրը «Նարեկի» առնչությամբ, սակայն միանգամայն այլ եւ, իմ կարծիքով, անհիմն տեսակետից: Այդ մասին կխոսենք)։
․․․Հանկարծ որեւէ մեկը չկարծի, թե ես պատմության բժշկի պահանջ դնելով՝ ուզում եմ ասած լինել, որ ես հենց նման մի բժիշկ եմ որ կամ։ Քո հայրենիքի եւ քո պատմության մասին խոսելը ամենադժվար (եւ ամենավտանգավոր) բանն է, մանավանդ այսօր, երբ մեր պատմությունը հազարամյա եւ 70 տարվա վերոհիշյալ ջատագովական հայրենասիրությունից ընկել է «ջատագողական» հայրենասիրության գիրկը, որտեղ իշխում են «փրկչական» ամենաանհեթեթ գաղափարները, որոնց հիմնական լայտմոտիվը իրենց Փրկչին հայհոյելով՝ իբրեւ փրկիչ ներկայանալն է: Բայց սրանք էլ դեռ ոչինչ, եթե չլինեն այն պատմաբանները, որոնց համար պատմությունը ոչ թե գիտություն է, այլ շվայտելու մի ասպարեզ․․․ Ընդամենը գիտելիք անցյալի մասին, առանց հասկանալու, որ որ այն նման գիտելիք կարող է լինել միայն այն դեպքում, երբ նրա աղեղին դրված է ներկայի նետը, երբ նրա ատրճանակը լիցքավորված է ներկայով… Երբ այն անցյալի քավություն է եւ ոչ թե նիցշեական «մոնումենտալության» ու «անտիկվարության» ամբարտավանություն եւ նորանոր մեղսագործությունների առիթ։ Ում համար պատմությունը արտաքին պլանի մի բան է, այլ ոչ թե ներքին հասարակական ինքնագիտակցության մի ընթացք՝ մոռացության մատնելով ամերիկացի պատմաբան-հասարակագետ Ու. Դյուրանտի ելակետային մեծ խոսքը. «Մեծ քաղաքակրթություները արտաքուստ չես հնազանդեցնի, քանի դեռ այն ինքն իրեն չի կործանվել ներքուստ»: Պատմությունն իբրեւ տվյալ ժողովրդի գիտակցության ցուցիչ, հոգեբանության (հոգեկանի) վերլուծություն, վարքագրություն, հասարակագիտական պատրաստակամություն, ի վերջո պատմութունը իբրեւ քո պատմության, քո անցյալի եւ նրանց ողբերգությունների գերությունից ազատագրվելու միջոցով նրանց վրա տեր դառնալու գիտակցություն, պատմությունը իբրեւ ինքն իր բռնակալությունից ազատագրվելու միջոց, ի վերջո իբրեւ հեգելյան գիտակցություն եւ քաղաքա(ցիա)ական ինքնագիտակցություն, իբրեւ պատմական երեւույթի այնպիսի ճանաչողություն, որն այդ երեւույթը մեկընդմիշտ կապի իր տարածքում եւ պահի այնտեղ, որպեսզի նա ամեն պահ չվերադառնա եւ իբրեւ եղած իշխի լինողի վրա, նրան ստորադասի իրեն, ստորացնի եւ թույլ չտա լինել,- պատմությունը իբրեւ գիտակցության բզերի տակ հայտնված մի օրգանիզմ, որին այդ բզերը թույլ չեն տալիս ընկնել ինքնաբավականության հեշտանքների մեջ: (Վ, Բենյամինը դա կոչում է «պատմությունը սանրել նրա բրդին հակառակ»): Մի խոսքով՝ պատմությունը իբրեւ գիտություն ներկայի մասին, ինչպես այն պատկերացնում էին Րաֆֆին, Գր. Արծրունին, Մուրացանը, Թումանյանը, Տերյանը, Չարենցը, որոնց համար անցյալը ներկան պատկերելու եւ առաջ մղելու համար էր: Որոնք գիտակցում էին, որ եթե անցյալը մնացել է անցյալում՝ ուրեմն զառամած անցյալ է, ուրեմն մեռած անցյալ է («ո՜վ անցյալի ոսկորներ»): Որ եթե ներկան չկա, ուրեմն անցյալն ավարտված է: Որ անցյալի «դեպքն» ու «իրադարձությունը» հօդս է ցնդում, եթե այն ներկայի դեպքն ու իրադարձությունը չէ: Եվ եթե այն շարունակվում է՝ շարունակվում է միայն ներկայում: Անցյալը ռետրո-հետհայացություն չէ, այլ առաջահայացություն։ Այն տեսնելու համար ոչ թե պետք է շրջվել եւ հետ նայել, այլ կանգնել ու առաջ նայել։ Անցյալը անցյալում տեղ չունի: Անցյալը անցյալի գերեզմանն է։ Անցյալը ժողովրդի զառամությունն ու զառամախտն է, եթե մնում է անցյալում…
․․․Պատմությունը (անցյալը) մի պատվանդան է, որի վրա կանգնած է ժողովուրդը, եւ ոչ թե հակառակը․ ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ է ոչ թե այն դեպքում, երբ ինքը կուչ եկած կանգնած է իր անցյալի պատվանդանի վրա, այլ երբ ինքը ամուր, անսասան ու բարձրաբերձ մի պատվանդան է իր անցյալի ու պատմության համար,- նրա պատմությունը նրա ոտքերի տակ է, այլ ոչ թե նրա գլխավերեւում,- ժողովուրդը իրավունք չունի դառնալու իր պատմության պատվանդանը, որովհետեւ երբ նրա պատմությունն է նրա պատվանդանը, նշանակում է՝ նա արդեն հուշարձան է․․․
Ես ուզում եմ պարզապես գրի տալ մի քանի բան, ինչը տարիներ շարունակ ինձ (մեզ բոլորիս) տանջել է։ Բայց խնդրում եմ չմոռանալ․ ես պատմաբան չեմ եւ, նորից ու նորից, երբեք պատմությամբ չեմ հետաքրքրվել, որովհետեւ համոզված եմ, որ պատմությունն իր թվերի եւ փաստերի մեջ չի ընկած, այլ մի բանի, որը թաքնված է դրանց հետեւում։ Կամ Նիցշեի ֆանտաստիկ բառն օգտագործելով, դրանցից «անդին»։ Ես մեր պատմության մի քանի բնութագրիչների մասին ուզում եմ խոսել ոչ թե իբրեւ «պրոֆեսիոնալ» պատմաբան (կամ իբրեւ․․․ պրոֆեսինալ հայ), այլ իբրեւ նրա հայոց բոլոր պարտությունների դաշտերում վիրավոր ու արնաքամ ընկած մեկը (նրա հաղթանակների դափնիները թող ուրիշները մեջ-մեջ անեն, որոնց անունները մենք հատ-հատ գիտենք մեծ բանաստեղծի «Ազգային երազ» ֆարսից․ մինչեւ այսօր գործող իր սեփական գյուղերը հրդեհի մատնող քաջ Ահոն, Հին Վետերանը, Լեգեոն Մեծը եւ հրդեհների տակից մոխրի հետ հայտնվող Բուրդն ու Բրդի քարվանը), որի համար այդ պատմությունը վկայող 30․ 000 կմ2 մի հավաստի պատմական վավերաթուղթ ու փաստաթուղթ գոյություն ունի, որն այսօր կոչվում է Հայաստանի Հանրապետություն,- որն էլ հայոց Տիգրան Մեծ թագավորից մինչեւ 1915 թ․ երկու միլիոն զոհերը՝ մեր բոլորի կենդանությունն ու ներկայությունն, մեր բոլորի հարությունը, մեր բոլորի հույսն ու հավաստումն է․․․ Ես տվյալ դեպքում թքած ունենամ բոլոր պաթոսների վրա, առանձնապես` հերոսական, որը կիշխի այդ 30000 քմ2 պաթոսի վրա եւ այս անգամ էլ նրան կուլ կտա, ես հին աշխարհի այն եզակի երջանիկ ժողովուրդներից եմ, որն այսօր իր պատմական հայրենիքի մի մասի վրա պետություն ու պետականություն ունի, ինչը նշանակում է, որ իր մեծ բանաստեղծի երազած «Հոգեւոր Հայաստանը» մարմնավորվելու համար իրական ֆիզիկական (քաղաքական-քաղաքացիական) մարմին ունի, քանզի հոգին մարմնավորվել կարող է միայն ու միայն մարմնի մեջ, իսկ մարմնի մեջ չմարմնավորված հոգին երկրի երեսին հածող սին, դիվահար ու դիվահարող մի բան է, ինչին մեր ժողովուրդն իր լեզվի մեջ մտած մի օտար բառով ասում է «գոռնափշտիկ»․․․ Իսկ այս հատվածական, անձնական-ենթակայան պատկերացումների շրջանակներից դուրս չեկող ոչ համակարգված խորհրդածություններում առկա որոշակի ժխտականությունը այդ վիրավոր ընկածի հոռետեսության արդյունք չէ, այլ՝ 30000 կմ2 այդ պատմական վավերաթղթի ներշնչած հույսերի, Աստված մի արասցե, որ՝ զուր․․․
Եվ թող որեւէ մեկին (որեւէ գրգռված — «ղզղնած» հայրենասերի) չթվա, թե ես մեր ողբերգական պատմության ցավի զգացողություն չունեմ։ (Ներողություն, բայց գուցեեւ ես միակներից եմ, որ ունեմ. պարզապես ես այն տեսնում եմ Խ. Աբովյանից մինչեւ Րաֆֆի եւ Գր. Արծրունի, մինչեւ Հովհ. Թումանյան, Վ. Տերյան ու Ե. Չարենց գծի վրա, որտեղ Հայաստանը ոչ թե փառաբանումների եւ մեծաբերան ջատագովությունների ու գլուխգովանությունների խալտուրա-թեմա է, այլ ցավի ու… հույսերի աղբյուր: Ես Վ. Տերյանի «Օ, հայրենիք դառն ու անուշ» տողի երկու մակդիրների միջեւ կանգնած՝ չեմ ուզում հայրենասիրական քաղցրակերությամբ միայն «անուշը» ճաշակել, ես ուզում եմ նաեւ «դառը» կուլ տալ): Ես չեմ ուզում հայրենիքը ցուցադրականության եւ գովազդի բոլոր կանոններով հայրենասիրական աճուրդների հանել, եւ ես ուզում եմ իմ ցավը թաքցրած լինել, թաքուն ցավն ավելի գործող է․․․ Բայց սա հարցի մարտավարական կողմն է, եւ թողնենք։ Ես յուրաքանչյուր գաղափար (նաեւ «հայկական գաղափարը», եթե, իհարկե, այդպիսին կա), տեսլական, իղձ ու բաղձանք, երազանք ու անուրջ, քաջություն ու զոհողություն, մարտիրոսություն ու հերոսություն, անգամ կիրք ու ավյուն տեղին ու բնական եմ համարում, ես կարծում եմ, որ ժողովուրդները չեն կարող հրաժարվել դրանցից եւ ոչ էլ վերջինիս իրավունքն ունեն։ Պարզապես այստեղ հենց մարտավարության հարց կա, որն ինձ համար ավելի կարեւոր է, քան ամեն ռազմավարություն, որովհետեւ սահմանում է վերջինիս ելքը․ ես, ելնելով պատմության փիլիսոփայության հայտնի մի դրույթից, կարծում եմ, որ ամեն գաղափար կենսունակ է ոչ թե ինքնին, այլ երբ կցված է որեւէ իրողության. այդպես էլ ազգային գաղափարներն ու բաղձանքները, դրանք կարող են տեղից շարժվել եւ ոչ թե վերածվել զգացմունքային «պու-չըք-չըք» տեղապտույտի ու տեղադոփյունի, եթե իբրեւ բեռնատար ու մարդատար վագոններ կցվում են իրենց առջեւից ընթացող եւ ամեն ինչ իր հետեւից քաշող ու առաջ տանող մի իրողություն-շոգեքարշի, որը տվյալ դեպքում կարող է լինել միայն ու միայն Հայոց Պետ(ական)ությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունը: Այդ միայն նա կարող է այդ վագոնները կցած տանել՝ ըստ հարմարության մեկը թողնելով այսինչ կիսակայարանում՝ հետագայում նրան անդրադառնալու համար, մյուսը հասցնել հաջորդ կայարան, երրորդն իր տարողականության եւ քաշողականության նկատառումներով առայժմ չկցել իրեն… Իսկ երբ ընթացքը պատկերացվում է հակառակ դասավորությամբ, ասել է թե՝ երբ իրողությունն ենք կապում գաղափարների ու իղձերի հետեւից, ասել է թե՝ շոգեքարշն ենք կապում վագոնների հետեւից, ինչպես էլ կա մեզանում, ստացվում է այն, ինչն ստացվել է մի հազարամյակ շարունակ․ այդ վագոններն իրենց կրքահույզ իներցիայով իրենք են տանում շոգեքարշը եւ շուռ տալիս ու կորցնում պատմության աներկաթգիծ ու, չարենցյան մի բառով, «անղեկ» ամայուտներում․․․
Ես ելնում եմ այն հանգամանքից, որ ցօրս պատմության եւ իրողությունների բերմամբ մեր գիտակցութան մեջ գոյություն են ունեցել տարբեր Հայաստաններ՝ Առասպելական Հայաստան, Հեթանոս Հայաստան Քրիստոնյա Հայաստան, Պատմական Հայաստան, Ծովից-Ծով Հայաստան, Հոգեւոր Հայաստան, Երկիր Նայիրի Հայաստան, Ցավի, Վրեժի ու Ոխի Հայաստան, Նահատակյալ ու Մարտիրոսյալ Հայաստան, Քաղաքակրթական Հայաստան, Հաղթանակյալ Հայաստան եւ այլն, եւ այլն, սակայն եկել է մի ժամանակ, երբ կամա-ակամա, ուզած-չուզած պետք է գործ ունենանք այդ ամենի միակ օրինականացնող եւ միակ օրինական սուբյեկտի՝ Քաղաքական Հայաստանի հետ, առանց որի այդ ամենը սոսկ խոտան ու փուչիկ է եւ որտեղ մեր պատկերացումները ողողված են վերոհիշյալների դարձյալ «դառն ու անուշ» ջրերով եւ գրեթե տեղ չեն բացում այս նոր Քաղաքական, ասել է թե՝ Պետական Հայաստանի համար, որին մեր ժողովուրդը միանգամայն անծանոթ ու անհաղորդ է, եւ որը քաղաքականապես մտածողների թիվը մատների վրա կհաշվես։ Մենք որքան շուտ յուրացնենք այս նոր, ավելի քան մի հազարամյակ մեր գիտակցությունից չքված իրողությունը, այնքան արագ կկազմակերպենք նրա եւ մեր իրողությունը․․․ Ես գիտեմ, որ նրա ներկայությունը ցավագին հարվածներ է կրելու վերոհիշյալ բոլորից, քանզի այն ստիպված է ապրել զգացմունքներից եւ ձեւավորված ավանդական պատկերացումներից դուրս ընկած քաղաքականության ոլորտում, որտեղ վերեւում հիշատակված «Ասա ով է պատմությունդ, ասեմ ով ես դու» շրջասացությունը վերածվում է իր շրջա-շրջասացությունը. «Ասա ով ես դու, ասեմ ով է քո պատմությունը», որի պարագային վեջինս դառնում է ոչ միայն դեպքերի ու իրադարձությունների պատմությունը, այլեւ գիտություն մարդու մասին, ինչպես եւ այն նորագույն պատմագրության մեջ պատկերացվում է այդ անտրոպոլոգիական պատմության հետքերն առաջին անգամ իր պատմագրության մեջ ներառող Թուկիդիդեսի մոտ։ Եկեք այստեղ այդ անտրոպոլոգիզմն ավելի ընդլայնենք եւ ասենք, որ պատմությունը նաեւ էթնոգրաֆիա եւ էթնոլոգիա է, էթնոհոգեբանություն եւ էթնոարժեբանություն․․․ Վախենում եմ ասել՝ էթնո-ինքնա-արժեբանություն․․ Այս կտրվածքով էլ ես ուզում եմ անել իմ դատողությունները․ ես գիտեմ, որ պատմության մասին (հատկապես Հեգելից հետո) փիլիսոփայական դատողություններ անելը իմ գործը չէ, մանավանդ որ, էլի կրկնեմ, ես պատմությունը մեծ բան չեմ համարում, նրանով երբեք լրջորեն չեմ հետաքրքրվել։ Հեգելյան եւ անգամ շելլինգյան «Աստված պատմության» մեջ արտահայտությունը ինձ վանում է․․․ ․․․Աստված մարդուն անպատմություն Դրախտից վտարելով՝ նրան սեփական պատմությունը կերտելու հնարավորություն տվեց, իսկ քանի որ մարդը նրա սուբստանցից է (նրա «շնչից»), այդքանով Աստված առկա է նրա պատմության մեջ, միայն թե ոչ թե նրա պես իբրեւ պատմական սուբստանց․ եթե իր վերպատմական պատկերացումներում մարդն ապրում է իբրեւ Աստված, ապա պատմության մեջ Աստված ապրում է իբրեւ մարդ․․․ Այս առումով դիտարկես՝ պատմությունը մեր դիմաց հառնում է ոչ միայն ինքն իր, այլեւ այլ մի հիմնական հարցադրմամբ․ տվյալ ժողովուրդն իր էթնոսը իրենից բխեցնելով՝ իր այդ էթնոսը եւ, ուրեմն, նաեւ նրա պատմությունը այդ ի՞նչ էթոսից է բխեցնում։ Ինչից կարող է բխել՝ պատմությունը իբրեւ բարոյականություն կամ, առնվազն, հոգեբանական գիտություն ու գիտակարգ․ կարելի՞ է նաեւ այսպես։
Այստեղ ինձ հետաքրքրողը, ուրեմն՝ պատմությունը իբրեւ էթնիկական ընկալում․ ո՛չ թե՝ ինչ բան է պատմությունը, այլ, նորից ու նորից, ինչ բան է այն հայ մարդու համար։ Ինչից պարզ է դառնում, որ իմ խորհրդածությունների նյութը ոչ թե պատմությունն է, այլ՝ մենք։ Ոչ միայն պատմությունը մեզնով, այլեւ, առավելապես, մեր պատմությամբ մենք։ Ինչպե՞ս է հայ մարդը վերաբերվում իր պատմությանը, նրա համար այն ի՞նչ է․ իր աշխարհայացքի դրսեւորո՞ւմ, անգործության մղող ճակատագրապաշտությո՞ւն, հայտնութենականությո՞ւն, վախճանաբանությո՞ւն, պաթոս ու պաթետիկա՞, կենցաղավարությո՞ւն, հոխորտա՞նք, պարտակելու, կոծկելու, ինքն իրենից իսկ թաքնվելու, ինքն իրեն թաքցնելու թաքստո՞ց, ինքն իրեն ցուցադրության հանելու, ինքն իրեն ցուցադրելու պատվանդա՞ն․․․ Եվ, ամենակարեւորը, անցյալում թաքնվելու, իրեն նրա տուփերու պահածոյացնելու եւ իր խոհանոցների դարակներում շարելու կենցաղային ապահովությո՞ւն․․․
***
…(Այս ամենը հասկանալը, իհարկե, համակարգված աշխատանք է պահանջում, ինչն իմ այս գիրքը չէ․ այն ավելի շատ մի հայ մարդու, մի հայ մտավորականի (ձեր թույլտվությամբ) հատվածական խորհրդածությունների արդյունքն է։ Այս գիրքը գրված է ըստ էության իբրեւ իմ հակադարձությունն ու դիմադրությունն ինձ: Նրա վրա ենթադրվող բոլոր հարձակումները ես կհամարեմ բնական: Ես գիտեմ, որ մեր պատմության հանդեպ ամեն վերլուծական-քննադատական մոտեցում մեզանում թշնամանքով է ընդունվում, դա վաղեմի պատմություն է, ինչպես մեր վերլուծական պատմագրությունն սկզբնավորողինը, որի ոսկորները հայոց ուղղափառ հայրենասերները գերեզմանից հանեցին եւ թափեցին Ճորոխ գետը: Բայց մեր պատմագրության ամենաառողջ մոտեցումները, որոնք, ավաղ, հետագա զարգացումներ չունեցան, նա է տվել: Ես դրանք կընկալեմ ոչ թե իբրեւ չարամտության, այլ իբրեւ մեր դարավոր հալածանքների, պարտությունների, խեղճության ու անզորության ծնած մեր պատմական գիտակցության բացակայության արդյունք, դրան գումարած սովետական յոթանասուն տարիների ընթացքում հայրենասիրական թալանի ելած մեր գրականությունը, չէ՞ որ անզորի համար իր անզորությունը կոծկելու միակ ձեւը հենց հայրենասիրությունն է: Եվ այս ամենի մասին գրելու ռիսկն էլ ինձ ոչ թե ինչ-որ խելամտություն, պարտք կամ ճշմարտախոսություն է տվել, այլ մեր ժողովրդի գալիքի հանդեպ մի հավատ։ Ես երջանիկ կլինեմ, եթե իմ այս գրքի բոլոր դատողություններն ու նկատառումները ժխտվեն, եթե մեկը պարզապես ոչ թե մեր պատմության այս կամ այն փառավոր իրադարձության մատնանշմամբ (որոնցով այն լիքն է, եւ որոնք ես էլ գիտեմ), այլ «պատմության մորֆոլոգիայի» (Օ. Շպենգլերի եզրույթն է) գիտակցությամբ եւ մեթոդաբանությամբ խոտանի իմ այս գիրքը, որը պատմական կամ պատմագիտական գործ չէ, ընդամենը՝ մի հայ մարդու խոհագրություն։
Ծանոթագրություններ
1. Մենք չափազանցրա՞ծ կլինենք, եթե ասենք, որ 1812 թ․ Ռուսաս-տանի վրա եկած Նապոլեոնը, իր բոլոր քաղաքական եւ ռազմական նախադրյալների գերազանցությունը հաշվարկելով, տանուլ տվեց հենց ռուսների՝ կենցաղային բառից խուսափելու համար ասենք վարքագրական (ասենք 30 աստիճան սառնամանիքի տակ, առանց կանո-նավոր մատակարարումների, պարտիզանական պայքար մղելու) նա-խադրյալներին։
2. Օրինակ, Լեոն Բլուան, ում ակնածական վերաբերմունքը Հայաստանի հանդեպ հայտնութենական էր: Նրա մոտեցումը ես ընտրել եմ իբրեւ իմ գրքի մի բնաբանը. տե՛ս 4 էջը։
3 ․․․Հոնիական (հունական) «ἱστορία» բառը հնդեվրոպական ծագում ունի․ բառարաններն ասում են, որ այն սերում է «vid» բառից, որի նշանակությունը տեսնելն է․ իր այդ իմաստով այն առկա է լատիներեն «video» եւ ռուսերեն «видеть» բառերում (կարելի է կարծել, որ այդ իմաստով էլ այն առկա է հայերեն «պատմություն» բառի մեջ, որտեղ «պատ-մ», «պատ-ում» արմատի «vid-տեսնել-երեւալ» իմաստը, ինձ թվում է, առկա է նույնարմատ «պատրանք» բառի մեջ)։ Բառը հետագայում ձեռք է բերել «տեղյակ պահել» (հավանաբար տեսածը) իմաստը, իսկ ավելի ուշ՝ «ինչ-որ բան հետազոտել» եւ զեկույցի ու շարադրանքի օգնությամբ հաղորդելու, իրազեկելու, տեղյակ պահելու, ի վերջո՝ պատմելու նշանակությունը: Եվրոպական լեզուները բոլորն օգտագործում են հունական այս բառը, բացի հայերենից ու գերմաներենից։ Վերջինիս՝ ընդհանուր պատկերացումից հրաժարված եւ նախապատվությունը սեփական «Geschichte—պատմություն» բառին տված կողմնորոշումը խոսուն է․ մի կողմից այստեղ կարեւոր է, որ «Geschichte-պատմություն» բառի արմատը «Schicksal-ճակատագիր» բառի արմատն է (հարեւանցի ավելացնենք, որ երկուսի արմատն էլ հանգում է «schicken-ուղարկել» բառի արմատին, ինչը թերեւս պահում է պատմության նախախնամական ընկալման հիշողությունը): Մյուս կողմից գերմաներեն բառը «պատմություն-Geschichte-ն կապում է ոչ թե իրազեկումի կամ պատումի, այլ որեւէ բանի «եղածության» (geschehen-լինել, տեղի ունենալ) հետ եւ նշանակում է՝ եղած, պատահած, տեղի ունեցած, իսկ իր «Schein» արմատի (այս բառն առանձնահատուկ իմաստ ու նշանակություն ունի Ֆր․ Նիցշեի «Ողբերգության ծնունդը»-ի ողջ պատումի մեջ) «երեւույթ» իմաստով էլ այն, իհարկե, եղածը մտցնում է եթե ոչ օնտիկա-կանության, ապա երեւույթաբանականության ոլորտ՝ պատմու-թյունն ընկալելով իբրեւ եղածի օնտոլոգիականություն եւ երեւութաբանականություն։ (Կ․ Լյովի թի «Հեգելից Նիցշե» գրքում հասկացության «իրադարձություն» (Geschichte) եւ վկայություն (Historie) իմաստներին միացել են բազմաթիվ հարակից նշանակություններ): Ինձ թվում է` հունարեն եւ գերմաներեն եզրույթների տարբերությունը լավագույնս հասկանալի է դառնում Մ. Հայդեգերի մի արտահայտությամբ. «Այսօր շատ բան է պատահում, բայց ոչինչ չի լինում»։
4. «Տեխնիկա» բառը հունարեն է (τεχνικός) եւ նշանակում է հմտության։ Այդտեղից է հայերեն «թեքել» բառը: