Հարցազրույցներիցս մեկի ժամանակ կարծիք էի հայտնել, որ Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման բանակցությունների տարբեր՝ արեւմտյան ու ռուսական հարթակների միջեւ բովանդակային իմաստով մրցակցություն չկա։
Այս ձեւակերպումը քննադատությունների առիթ է դարձել՝ գուցե նաեւ այն հանգամանքի բերումով, որ հարցազրույցի ընթացքում չհասցրի փաստարկել ասածս։
Նախապես նշեմ, որ համոզված եմ, վաշինգտոնյան հարթակում էլ չպիտի մոռանալ, որ Ռուսաստանը շարունակելու է մնալ տարածաշրջանում՝ եթե անգամ թուլացած քաղաքական, ապա առնվազն տնտեսական առումով։ Միաժամանակ, հիշեցնեմ, որ ե՛ւ Վաշինգտոնում, ե՛ւ Մոսկվայում պարբերաբար շեշտել են, որ տարբեր մայրաքաղաքներում ձեռք բերված պայմանավորվածությունները հիմք են բանակցությունների շարունակման համար։
Այդ իրադրությունն ինքնին նշանակում է, որ բանակցային հարթակները փորձում են ավելի շատ փոխլրացնող, քան մրցակցող դերակատարություն ստանձնել։ Ուժային կենտրոնների տարբեր աշխարհաքաղաքական նպատակները, սակայն, բնականորեն, կասկած էին առաջացնում իրական մրցակցության վերաբերյալ։
Այս տեքստով փորձեմ բացատրել, թե ինչու հիմա՝ ստեղծված ավելի բարդ իրադրության պայմաններում, բանակցային հարթակների առաջարկները նաեւ բովանդակային իմաստով դարձել են կամ արդյունքում կլինեն գրեթե նույնական։
Երբ Ռուսաստանի՝ Ուկրաինայում պատերազմ սկսելուց հետո ամերիկյան կողմն ավելի ակտիվ քայլեր սկսեց Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման համար այլընտրանքային պլատֆորմ դառնալու ճանապարհին, հայաստանյան հասարակական քննարկումներում կար ընկալում, որ ի տարբերություն իրենց առաջարկած ֆասիլիտացիոն (միայն համակարգող գործառույթով) դերակատարության՝ ռուսական կողմը սեփական շահերից բխող որոշ պրոհայկական կետեր է ներառել իր առաջարկած կարգավորման ծրագրում: Այն է՝ Լաչինի միջանցքի կարգավիճակի հարցը, Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցի՝ անորոշ ապագային թողնելը, ռուս խաղաղապահների՝ Լեռնային Ղարաբաղում մնալու ժամկետի երկարաձգումը։
Այս ամենի կողքին որպես ռուսական պլանի «հակահայկական» կամ Հայաստանի շահերից չբխող կետ էր ընկալվում այսպես կոչված Զանգեզուրյան միջանցքի հարցը, որի լեգիտությունը թեեւ ամրագրված չէ նոյեմբերի 9-ի փաստաթղթով (հայտարարության 9-րդ կետը խոսում է Ադրբեջանը Նախիջեւանին կապող ուղու, ոչ թե միջանցքի մասին՝ ի տարբերություն վեցերորդ կետում նշված Լաչինի միջանցքի, որ հենց այդ ձեւակերպմամբ է ներառված), սակայն որի կյանքի կոչմանն ուղղված ռուսական քայլերի մասին փաստեր էին հրապարակվում։
Մասնավորապես, հայտնի դարձավ, որ ռուսական կողմը հայաստանյան իշխանություններից թույլտվություն է խնդրել՝ ենթադրյալ այդ ուղու երկայնքով պատեր կառուցելու։ Միաժամանակ, «միջանցքի» հնարավոր գործարկման ու դրա անթույլատրելիության մասին ակտիվորեն հայտարարություններ էին հնչում Իրանի Իսլամական Հանրապետությունից, որն իր շահերի ու անվտանգության համար սպառնալիք է համարում Հայաստան-Իրան կապի վերացումն ու Հայաստանի սահմանների փոփոխությունը (այդ փոփոխությունը կարող էր տեղի ունենալ արտատարածքային միջանցքի եւ ոչ թե Հայաստանի ինքնիշխան տարածքով ու նրա իրավասության ներքո գործող տրանզիտ ճանապարհի պարագայում՝ անգամ ռուսական սահմանապահ զորքերի՝ ադրբեջանական փոխադրումների անվտանգության վերահսկողության պարագայում, ինչպես նշված է հայտարարության 9-րդ կետում)։
Միացյալ Նահանգներն, իր հերթին, ինչպես նշեցի, հարաբերությունների կարգավորման վերաբերյալ սեփական առաջարկը չուներ եւ չունի՝ սա պատճառաբանելով այն հանգամանքով, որ ենթադրյալ կնքվելիք փաստաթուղթը պիտի բխի միայն երկու կողմերի շահերից ու ցանկություններից։ Ակնհայտ էր, որ ներկա ռազմական խախտված բալանսի պայմաններում միայն ֆասիլիտացիոն հարթակ ունենալը, իհարկե, Հայաստանի համար նշանակում էր առերեսվել Ադրբեջանի թելադրած պայմաններին։ Երեւանին այդպիսով երկու ճանապարհ էր մնում՝ կա՛մ ընդունել դրանք, կա՛մ ակնկալել նորանոր էսկալացիաներ, որոնք Բաքուն օգտագործում է որպես ճնշման գործիք՝ իր նպատակներին հասնելու համար։
Իսկ Ադրբեջանի պահանջներն ամփոփված են հինգ կետերում, որոնք փոխանցվել են Հայաստանին.
- Ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության, պետական սահմանների անձեռնմխելիության եւ միմյանց քաղաքական անկախության փոխադարձ ճանաչում։
- Պետությունների՝ միմյանց նկատմամբ տարածքային պահանջների բացակայության եւ ապագայում նման պահանջներ չներկայացնելու իրավական պարտավորության փոխադարձ հաստատում։
- Զերծ մնալ միջպետական հարաբերություններում միմյանց անվտանգությանը սպառնալուց, քաղաքական անկախության եւ տարածքային ամբողջականության դեմ սպառնալիքներ եւ ուժ կիրառելուց եւ ՄԱԿ-ի կանոնադրության նպատակներին անհամապատասխան քայլերից։
- Հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանագծում եւ սահմանազատում, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում։
- Տրանսպորտային հաղորդակցությունների բացում, այլ համապատասխան հաղորդակցությունների հաստատում եւ փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտներում համագործակցություն։
Եվ ոչ մի խոսք ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի, այլ նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության անվտանգության մասին, ինչը, բնականաբար ու հասկանալիորեն, ընդունելի չէր կարող լինել հայաստանյան հանրության համար։ Առնվազն Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների հետ Բաքվի երկխոսության համար միջազգային մեխանիզմի ներդրումն ու որեւէ, եթե ոչ ռուսական, ապա ՄԱԿ-ի խաղաղապահ առաքելության ներկայության հարցը չէր կարող չքննարկվել որպես Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման նախապայման։
Չի կարող Հայաստանը որպես պետություն սկսել խոսել հարաբերությունների կարգավորման մասին մի պետության հետ, որն էթնիկ զտմամբ է սպառնում Արցախին։ Ու եթե անգամ, բարոյական ու էթիկական կողմը դնելով մի կողմ, ենթադրենք, որ կարող էր կայացվել վատագույն որոշումն ու մարդկանց տարհանել Արցախից, ապա դա, միեւնույնն է, կոնֆլիկտի լուծում չէր նշանակելու։
Այդպիսով կոնֆլիկտը պարզապես փոխելու էր իր աշխարհագրությունը․ կոլեկտիվ տրավմայով, մի կողմից՝ տուն կորցրած հազարավորների ողբերգության, մյուս կողմից՝ նրանց ճակատագրի վերաբերյալ պատասխանտվություն զգացող միլիոնավորների մեղքի զգացման պայմաններում տասնապատիկ ավելի դժվար, եթե ոչ անհնար էր դառնալու խոսել երկու երկրների հարաբերությունների կարգավորման մասին։
Միաժամանակ, թեեւ ռուսական առաջարկը ոչ այնքան կոնֆլիկտի լուծման, որքան կոնֆլիկտի՝ կառավարելի չլուծման բանաձեւ էր, բայց հայաստանյան շրջանակներում կար ընկալում, որ դա այդ պահին չարյաց փոքրագույնն է, քանի որ առնվազն հնարավորություն է տալիս պահպանելու ներկա՝ ցավոտ ու աղետալի, բայց դեռեւս որեւէ փոփոխության հասնելու հույսերի դուռը չփակած ստատուս քվոն։
Թեեւ ծրագիրը՝ կոնֆլիկտը չլուծող ծրագիրը, երկարաժամկետ առումով Հայաստանն ու Արցախը թողնելու էին արտագաղթի ու հուսալքության վտանգավոր ճանապարհին, բայց կարճաժամկետ տեսանկյունից միակ տարբերակն էր թվում՝ Արցախը չհայաթափելու համար։ Ու քանի որ թե՛ քաղաքական, թե՛ բարոյական տեսանկյունից բարդ է նման երկընտրանքի առջեւ կանգնելը, համոզում ունեմ, որ հայաստանյան հասարակությունը որոշող լինելու պարագայում կընտրեր այս տարբերակը՝ կոնֆլիկտի լուծման հնարավորություն չտեսնելով ու կոնֆլիկտի մեջ, բայց Արցախի՝ մի հատվածով ու արցախահայերի հետ մնալով։
Իրողությունները, սակայն, անասելի արագ են զարգանում, ու որքան Ռուսաստանը թուլանում է իր իսկ ստեղծած քաղաքական ու հումանիտար ճահիճում, ուկրաինական «կայծակնային» օպերացիայի փոխարեն երկարատեւ ու մաշող պատերազմ ստանալով, այդքան թուլանում են նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտի համատեքստում իր ունեցած շահերի առաջմղման համար Ադրբեջանի վրա ճնշման գործիքները։
Արդյունքում՝ արդեն հինգ ամիս է ոչ միայն փակ է Լաչինի միջանցքը, որի բաց ու անխափան աշխատանքի երաշխավորն է Ռուսաստանը՝ ըստ նոյեմբերի 9-ի փաստաթղթի, այլեւ այդ միջանցքի վրա արդեն ադրբեջանական անցակետ կա, ինչը նշանակում է միջանցքի իրավական կարգավիճակի փոփոխություն, ինչպես նաեւ Ռուսաստանի՝ թուլության եւս մեկ աղաղակող դրսեւորում։
Միաժամանակ, Ադրբեջանն արդեն քանիցս խոսել է այն մասին, որ ռուսական խաղաղապահները Ղարաբաղում մնալու են մինչեւ 2025 թվականը միայն, եւ որ նրանց ժամկետի երկարաձգման անհրաժեշտություն չի լինելու։ Ռուսական կողմն էլ Ղարաբաղի սուբյեկտայնության մասին իր պատկերացումներն ավելի ու ավելի բաց է ներկայացնում՝ դրանք համեմատելով Դոնբասի եւ Լուգանսկի ռուսալեզու բնակչության համար մինչեւ պատերազմը ենթադրվող սուբյեկտայնության հետ։
Այս հանգամանքները հաշվի առնելով՝ առնվազն հարց է ծագում՝ եթե անգամ տրանզիտ ճանապարհը վերածվի ռուսական պատկերացումներով բացված միջանցքի, կշարունակի՞ այն արդյոք ռուսական վերահսկողության տակ մնալ, եթե ադրբեջանաթուրքական մոտեցումները միջանցքի կարգավիճակի մասին «փոխվեն»։ Այլ կերպ ասած՝ ե՛ւ որպես միջնորդ, ե՛ւ որպես կոնֆլիկտի շահագրգիռ կողմ, Ռուսաստանն արդյո՞ք կարողանում է եթե ոչ որոշումներ պարտադրել Ադրբեջանին, ապա առնվազն պաշտպանել իր իսկ շահերից բխող իր պարտավորությունները։
Այս բաց հարցերի իրավիճակում, իմ ընկալմամբ, հարթակների բովանդակությունները խիստ մոտեցել են իրար։ Եթե վաշինգտոնյան հարթակը ի սկզբանե ադրբեջանական առաջարկների քննարկում էր ենթադրում, ապա ռուսական հարթակը դարձել է իր ստանձնած պարտավորությունների կատարման անընդունակության ու հետեւաբար ադրբեջանական պարտադրանքների հարթակ։ Ձեւի իմաստով, սակայն, իմ ընկալմամբ, հարթակների տարբերության վերաբերյալ երկու չպարզաբանված հարց կա.
1․ Գուցե վաշինգտոնյան հարթակում դեռեւս շանս կարո՞ղ է լինել միջազգային իրավական գործիքակազմի կիրառմամբ ու միջազգային իրավական որոշումները չանտեսող հարցերի քննարկում ունենալ:
2․ Ի տարբերություն Մոսկվայի՝ Վաշինգտոնը գուցե կարո՞ղ է երաշխավոր լինել իր հովանու տակ ստանձնած պարտավորությունների կատարման։
3. Գուցե վաշինգտոնյան պայմանավորվածություններն ու դրանց կատարման հանձնառությունն օգնե՞ն նաեւ համադրելու երկու հարթակները եւ փոխլրացնելու ուժային բացերը։
Այս հարցերի պատասխաններից են կախված մեր հնարավոր ակնկալիքները վաշինգտոնյան բանակցություններից։ Բայց անկախ դրանց բովանդակությունից, եթե վաշինգտոնյան բանակցությունների արդյունքում որեւէ շրջանակային փաստաթուղթ ստորագրվի, ապա երեւի թե հենց դա կլինի այս իրավիճակում չարյաց փոքրագույնը։
Եթե բանակցությունները տապալվեն, կմեծանա հավանականությունը, որ նորից կմնանք Ադրբեջանի պարտադրանքներին դեմ հանդիման՝ թիկունքում ունենալով թուլացած ու իր թուլությունը մեր «ապերախտությամբ» բացատրող եւ Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները մեր շահերի հաշվին կարգավորող Ռուսաստան։
Արեւելագետ-հետազոտողի իմ մասնագիտությունը հուշում է, որ հարեւաններին պետք է ընդունել ոչ միայն իբրեւ ճակատագիր, այլեւ քաղաքական, սոցիալական ու մշակութային երեւույթ, որը պետք է ճանաչել ու հասկանալ։