Ծիծեռնակաբերդի բարձունքը հայ ժողովրդի ամենահավաքական վայրն է: Դա հայ ժողովրդի համար ոչ միայն սգո վայր է եւ 1,5 միլիոն զոհերի հուշահամալիր, այլև ինքնության եւ վերածննդի հուշարձան: Հիմնադրման եւ կառուցման ժամանակ՝ 1965-1967 թվականներին, հենց այդպես էլ կոչվում էր՝ Հայոց մեծ եղեռնի զոհերի եւ վերապրածների հուշահամալիր:
Հայոց ցեղասպանությունը տարբեր անուններով ու չափումներով հիշատակվել է 1915-ից անմիջապես հետո՝ Օսմանյան կայսրությունում եւ Ռոմանովների ռուսական կայսրությունում, Սփյուռքում, Հայաստանի Հանրապետությունում (1918-1920), Խորհրդային Հայաստանում (1920-1991) եւ մեր ժամանակների Հայաստանում:
Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը նշվում է ապրիլի 24-ին, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտավորականներին Հայդարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահվան ճամփորդության՝ Այաշ եւ Չանղըրը: Այդպես սկսվեց Օսմանյան կայսրությունում եւ Արեւմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման եւ բնաջնջման հրեշավոր ծրագիրը:
1920-ին եւ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում Ապրիլի 24-ը հիշատակվում էր, հետագայում` մինչեւ 1965-ի զարթոնքը, 1915 թվականը պաշտոնապես կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշվում: Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը՝ որպես հարազատների ու մերձավորների հիշատակի օր, հիշվում էր միայն ընտանիքներում:
Սգատոներ Դամասկոսում, Պոլսում, Հալեպում, Բաղդադում
1918 թվականի հոկտեմբերի 28-ին Դամասկոսի առաջնորդանիստ վանքում եւ հայկական գերեզմանատանը Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի եւ շուրջ 5000 հայության մասնակցությամբ կազմակերպվել է 1915-ի առաջին սգահանդեսը:
1918-ի դեկտեմբերի 8-ին սգահանդես է կատարվում Պոլսի Սուրբ Հովհան Ոսկեբերան Հայ Կաթողիկե եկեղեցում։ Կազմակերպիչն ու քարոզիչը Գերապայծառ Հովհաննես արքեպիսկոպոս Նազլյանն էր։
1919-ի հունվարի 20-ին սգահանդես է կազմակերպվում Հալեպում, որին մասնակցում են մի քանի տասնյակ հազար հայ տարագիրներ։ Թափորը Շոպենի մահերգի հնչյունների ներքո Քառասուն Մանկանց եկեղեցուց ճանապարհ է ընկնում դեպի հայկական գերեզմանատուն։
Մինչեւ 1965-ի երեւանյան դեպքերը Հալեպի սգահանդեսը ամենամարդաշատն էր, որին մասնակցեցին երեք հարանվանությունները՝ առաքելական, կաթոլիկ ու ավետարանական, երեք կուսակցությունները՝ ՀՅԴ, ՍԴՀԿ եւ ՌԱԿ:
1919-ի մայիսի 25-ին սգահանդես է կազմակերպվում Բաղդադի Թարգմանչաց վարժարանի սրահում՝ նվիրված Եղեռնի նահատակների եւ պատերազմի տարիներին ռազմաճակատներում զոհված զինվորների հիշատակին:
1919-ի ապրիլի 24-ին Բերայի Հայ Ավետարանական Սուրբ Երրորդություն եկեղեցում Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք Զավեն արքեպիսկոպոս Տեր-Եղիայանի նախագահությամբ տեղի է ունենում սգատոն, որը նշում էր աքսորի չորրորդ տարելիցն ու պոլսահայ մտավորականության ջարդը:
«Անիծյալ տարիների» հեղինակ, երգիծաբան Երվանդ Օտյանը, որ աքսորվել էր, սակայն հրաշքով փրկվել ու վերադարձել Պոլիս, տեղի «Ժամանակ» օրաթերթում 1919-ին առաջարկել է անմեղ զոհերի համար հիշատակի հատուկ օր ընդունել եւ ոգեկոչել այն: Մինչ այդ՝ 1918 թվականի դեկտեմբերին, նա «Ժամանակ» օրաթերթում հրապարակում է «Ազգային նոր տոնը» խորագրով հոդված:
Մեկ այլ գրող՝ Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանես Փափազյանը, 1920-ի մարտի 25-ի թվակիր նամակով դիմել է Գեւորգ Ե Ամենայն հայոց կաթողիկոսին, ՀՀ խորհրդարանին եւ կրթության նախարարին ՝ առաջարկելով ապրիլի 24-ը հայտարարել Նահատակների օր՝ ի հիշատակ հայ մտավորականների, որոնք 1915 թվականի ապրիլի 23-ի, լույս 24-ի գիշերը ձերբակալվեցին Պոլսում եւ Հայդարփաշա կայարանից տարվեցին դեպի կայսրության խորքերը, որտեղ սպանվեցին:
1920-ի ապրիլին Մայր Աթոռում հայ կաթոլիկ եւ ավետարանական համայնքների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ Գեւորգ Ե Սուրենյանցը կատարում է հոգեհանգիստ, որով առաջին անգամ նշվում է Առաջին աշխարհամարտի «զոհերի հիշատակության ազգային օրը»:
Ապրիլի 24-ը Խորհրդային Հայաստանում եւ Պոլսում
Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո՝ 1921 թվականի հոկտեմբերի 30-ին, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հայրապետական կոնդակով ապրիլի 24-ը մտնում է հայոց մեջ՝ «Տօն Ազգային – յիշատակ բիւրաւոր նահատակաց մերոց համաշխարհային պատերազմին»։ Կոնդակի համաձայն՝ այդ օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պետք է մատուցվեր պատարագ, եւ կատարվեր հոգեհանգստի կարգ։
Մինչեւ քեմալականների վերջնական հաղթանակը եւ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումը 1923-ին հայությունը Ապրիլի 24-ը նշել է նաեւ Պոլսում: Այսպես, եթե Երեւանում լույս տեսնող «Խորհրդային Հայաստան» պաշտոնաթերթի 1922 թվականի ապրիլյան համարներում անդրադարձ չկա Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բավական տեղ են հատկացրել:
ՀՅԴ Պոլսի «Ճակատամարտ» օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ «համաձայն Հայրապետական կարգադրության՝ առաջիկա երկուշաբթի օրը` ապրիլի 24-ը, Ազգային տոն է հռչակվել ի հիշատակ մեր բյուրավոր նահատակների, նույն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցվի Պատարագ, եւ կատարվի հոգեհանգիստ»: «Ըստ այս Հայրապետական հրամանի՝ հանձնարարում ենք նույն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները եւ եկեղեցիներում մատուցել Սուրբ Պատարագ եւ կատարել հոգեհանգստյան պաշտոն՝ ի հիշատակ նահատակների»,- գրեց «Ճակատամարտը»:
Ապրիլի 25-ի համարում «Ճակատամարտը» շարունակեց. «Երեկ կեսօրին անհամար բազմություն էր հավաքվել Շիշլիի ազգային գերեզմանատանը` հարգելու Ապրիլի 24-ի զոհերի հիշատակը: Դաշնակցության կողմից խոսեց Ամատունին, հնչակյանների կողմից` Սեդրակ Քառյանը: Հայ Արվեստի Տան անունից խոսեց Վահան Թեքեյանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհվելու մեր մեծ մեռելների հիշատակին: Հայ երիտասարդության անունից խոսք ասաց Միսաք Մանուշյանը. «Ամբողջ ժողովրդի կեսը դարձել է հուղարկավորը մյուս կեսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ»»:
Ապրիլի 24-ը Պոլսում նշվել է նաեւ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից հետո՝ 1923-ին եւ 1924-ին: Ինչպես Կ. Պոլսո Հայոց պատրիարքարանը, այնպես էլ կուսակցական մամուլը շատ ավելի զգույշ էին, սակայն համեստ կերպով եւ առանց բարձրաձայնելու հիշել ու հիշատակել են Ապրիլի 24-ը: Մեկ տարի անց՝ 1925-ին, Ապրիլի 24-ը նշվել է Փարիզում Պոլսի հայ մտավորականների նախաձեռնությամբ:
Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածները, որոնք ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգությունը, քանի որ Թուրքիայի եւ Խորհրդային Միության միջեւ հաստատվել էին բարեկամական հարաբերություններ: Հայության ընդհանուր ցավը եւ հավաքական հիշողությունները պարփակվել ու «կողպվել էին» առանձին ընտանիքներում:
Ապրիլի 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշվել միայն 1965—ից: Ապրիլի 23-ին Երեւանում՝ Գրողների տանը, տեղի ունեցավ 1915-ին նահատակված արեւմտահայ գրողների հիշատակին նվիրված երեկո, որին մասնակցում էին գրողներ, գիտնականներ, արվեստագետներ, մտավորականության ներկայացուցիչներ: Բացելով երեկոն՝ Ստեփան Զորյանն ասել է, որ հիսուն տարի առաջ նահատակված հայ գրողների հիշատակը իր սրտում սրբությամբ է պահում հայ ժողովուրդը:
Ապրիլի 24-ին «Սովետական Հայաստան» օրաթերթում լույս տեսավ Ջոն Կիրակոսյանի եւ Գալուստ Գալոյանի «Արհավիրքից՝ վերածնունդ» հոդվածը:
«1909 թվականի աշնանը դաշնակների եւ Իթթիհադի միջեւ կնքված «ուխտը», որով «օսմանյան նվիրական հայրենիքի» գաղափարներն էին սրբագործվում, զգալի չափով թուլացրեց հայ ժողովրդի դիմադրական ոգին: 1915-1916 թվականների ընթացքում ամենայն վանդալությամբ ոչնչացվեց մեկուկես միլիոն մարդ: … Այն, ինչ կատարվեց արեւմտահայության հետ առաջին համաշխարհային պատերազմի դժնդակ տարիներին, նոր ժամանակների պատմության մեջ ամենամասսայական գենոցիդի քաղաքականության սկիզբն էր»,- ասվում էր հոդվածում:
Ապրիլի 25-ին «Սովետական Հայաստան» օրաթերթի երկրորդ էջում՝ «Երեւանի հասարակայնության ներկայացուցիչների ժողովը» հոդվածում, կարդում ենք.
«Ապրիլի 24-ին լրացավ սուլթանական Թուրքիայի կառավարողների կազմակերպած հայկական կոտորածների 50-ամյակը: 1915 թվականի Եղեռնի զոհերի հիշատակին էր նվիրված Երեւան քաղաքի հասարակայնության ներկայացուցիչների ժողովը, որը տեղի ունեցավ երեկ Ալ. Սպենդիարյանի անվան Լենինի շքանշանակիր օպերայի եւ բալետի պետական ակադեմիական թատրոնում:
Ժողովի նախագահությունում էին Յակով Զարոբյանը, Նագուշ Հարությունյանը, Անտոն Քոչինյանը, Բադալ Մուրադյանը, նախարարներ, անվանի գրողներ, գիտության եւ արվեստի ականավոր գործիչներ:
Օթյակում էր Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, Ծայրագույն պատրիարք Վազգեն Առաջինը:
Ժողովը հակիրճ ճառով բացեց Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ Նագուշ Հարությունյանը:
Ժողովի մասնակիցները մեկ րոպե լռությամբ հոտնկայս հարգեցին զոհերի հիշատակը:
Զեկուցման համար խոսք է տրվում Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի պրեզիդենտ, ակադեմիկոս Վիկտոր Համբարձումյանին. «Կես դար է անցել այն օրից, երբ սուլթանական Թուրքիայի գաղութարարներն անցան վաղօրոք նախապատրաստված իրենց ծրագրի իրականացմանը: Նրանք սկսեցին ցեղասպանության հրեշավոր գործը՝ հայ ժողովրդի բնաջնջումը Արեւմտյան Հայաստանում»:
Երկու տարի անց՝ 1967 թվականին, Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցվեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի եւ վերապրածների հուշահամալիրը: Այդ կառույցի թույլտվությունը Մոսկվայից ստանալու հարցում կարեւոր դեր կատարեց այն ժամանակվա Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Յակով Զարոբյանը:
Խորհրդային Հայաստանի մեկ այլ առաջնորդի՝ Կարեն Դեմիրճյանի ղեկավարման տարիներին մտցվեց ապրիլքսանչորսյան «Լռության րոպեն»:
1988-ի նոյեմբերի 22-ին Հայոց ցեղասպանության դատապարտման օրենք ընդունեց Խորհրդային Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը:
Հայոց ցեղասպանությունը՝ 1990-ից հետո
Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի բյուրոն 1990 թվականի հունվարի 8-ին քննության առավ Օսմանյան Թուրքիայում հայերի ցեղասպանության 75-ամյակի նախապատրաստության եւ անցկացման միջոցառումների հարցը: Բյուրոն ընդունեց Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի առաջարկը՝ 1990-ի ապրիլի երկրորդ կեսին Երեւանում գիտական նստաշրջան անցկացնել Օսմանյան Թուրքիայում հայերի ցեղասպանության խնդրի վերաբերյալ խորհրդային եւ արտասահմանյան մասնագետների մասնակցությամբ:
Փաստորեն առաջին անգամ հայ կոմունիստների նախաձեռնությամբ է սկիզբ դրվել Հայոց ցեղասպանության կլոր տարելիցները միջազգային խորհրդաժողովներով նշելու ավանդույթը: Ավելին՝ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Վլադիմիր Մովսիսյանն է հրապարակավ առաջինը կարեւորել Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ ունենալու անհրաժեշտությունը, թեեւ թանգարանը կառուցվել է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի օրոք:
«Երեւանում ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի համակարգում անհրաժեշտ է ստեղծել Հայոց եղեռնի ուսումնասիրության միջազգային գիտական հետազոտությունների ինստիտուտ»,- 1990 թվականի ապրիլի 17-20-ը Երեւանում անցկացված «Հայերի ցեղասպանությունը. պատմություն, տեսություն, քաղաքական պատասխանատվություն» միջազգային խորհրդաժողովի իր ելույթում ասել է Մովսիսյանը: Մարզահամերգային համալիրում կազմակերպվեց նաեւ սգո երեկո, որի ընթացքում ելույթ ունեցան Վլադիմիր Մովսիսյանը, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ն:
Հայոց ցեղասպանության հիշատակման եւ միջազգայնացման հարցում առանցքային էր 1995 թվականը։ Հայաստանում կազմակերպվեց Հայոց ցեղասպանության հարցով միջազգային գիտաժողով, բացվեց Հայոց ցեղասպանության թանգարանը, որը հետագայում անվանվեց թանգարան-ինստիտուտ: Թանգարանը բացվեց 1995-ի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցի օրը:
Հայաստանի պատմության մեջ երկրի օրենսդիր մարմինը Հայոց ցեղասպանությանը անդրադարձել է մի քանի անգամ՝ 1990-ին եւ 1995-ին, նաեւ հետագայում:
1990-ի օգոստոսի 23-ին Խորհրդային Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը ընդունեց Անկախության հռչակագիր, որի տակ դրված է այն ժամանակ խորհրդարանի նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ստորագրությունը, որտեղ ասվում էր. «Հայաստանը սատար է կանգնում 1915 թվականի Օսմանյան Թուրքիայում եւ Արեւմտյան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին»:
Տեր-Պետրոսյանը քննարկումների ընթացքում կողմնակից չէր Հայոց ցեղասպանության հարցի ընդգրկմանը Հռչակագրի մեջ, սակայն տեղի տվեց մեծամասնության ցանկությանը: Խորհրդարանում մեծամասնություն էր կազմում նրա իսկ գլխավորած Հայոց համազգային շարժում (ՀՀՇ) կուսակցությունը:
1995-ի ապրիլի 21-ին Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը արտահերթ նիստում միաձայն ընդունեց հայտարարություն Հայոց ցեղասպանության 80-ամյակի առիթով:
1995-ի ապրիլի 21-23-ը Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նիստերի դահլիճում պետական բարձր մակարդակով տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված միջազգային գիտաժողով՝ «Ցեղասպանության հարցեր» թեմայով, որին ներկա էին 16 երկրներից ժամանած գիտնականներ: Ելույթ ունեցան նաեւ նախագահ Տեր-Պետրոսյանը, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանը:
«Հայոց ցեղասպանությունը զուտ քաղաքական ծրագիր էր՝ թելադրված Օսմանյան կայսրության կոնկրետ պետական շահերից… Հայ ժողովրդի բնաջնջման ծրագրի մտահղացման, մշակման եւ իրագործման ամբողջ պատասխանատվությունն ըստ այդմ կրում են սուլթան Համիդը եւ երիտթուրքերի կառավարությունը»,- իր ծրագրային ելույթում ասաց Տեր-Պետրոսյանը։
1995 թվականի ապրիլի 24-ին տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանության թանգարանի բացումը: Ժապավենը կտրեց Տեր-Պետրոսյանը, նրա կողքին էին Հայոց ցեղասպանության 80-ամյակին նվիրված միջոցառումների կազմակերպման պետական հանձնաժողովի նախագահ, Հայաստանի փոխնախագահ Գագիկ Հարությունյանը եւ թանգարանի տնօրեն (հանգուցյալ) Լավրենտի Բարսեղյանը: Ներկա էին Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարությունը (Ռոբերտ Քոչարյան):
1995 թվականը ուշագրավ էր նաեւ նրանով, որ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչեց Ռուսաստանի խորհրդարանը՝ Դուման: Մինչ այդ եւ դրանից հետո ճանաչումների մեջ սա միակն է, որտեղ օգտագործվել է «Արեւմտյան Հայաստան» եզրույթը:
Լրագրող, հրապարակախոս, պատմություն հետազոտող, որն առօրյա փաստերը, դրանց վրա հիմնված դատողություններն ու պատմական փորձառությունը հաջողությամբ միահյուսելով ստանում է ուրույն բովանդակություն։