Հայաստանում խորհրդային առաջին տարիներից սկսած՝ մինչեւ ստալինյան շրջանի ավարտ՝ 1950-ականների կեսեր, Եղեռնի մասին հրապարակային խոսակցություններ ու քննարկումներ չեն եղել։
Խրուշչովյան հալոցքի տարիներին (1950-ականների կեսեր — 1960-ականների կեսեր) վիճակը փոքր ինչ փոխվեց։ 1960-ականների սահմանագծին` ոչ հրապարակավ, բայց արդեն խոսվում ու քննարկվում էր այս թեման։ Նման զրույցների հեղինակները բնորոշվում էին որպես ազգայնական-հակախորհրդայիններ եւ իրենց համարձակության դիմաց կարող էին երկարատեւ ազատազրկմամբ վճարել։
Ընդհանրապես, խորհրդային ողջ ժամանակահատվածում հայրենասիրական դրսեւորումները, եթե դրանք վերեւից իջած հրահանգով չէին, իշխանությունների նախանշած օրակարգի մաս չէին կազմում՝ հեղինակների համար կարող էին ճակատագրական լինել։
Բայց մարդիկ՝ 1950-ականների ամենավերջի ու 1960-ականների առաջին 2-3 տարիների՝ հետստալինյան շրջանի հարաբերական ազատությունից ոգեւորված՝ կամաց-կամաց համարձակություն էին ձեռք բերում։
1962-ին ընդհատակում սկսում է գործել է «Հայ երիտասարդների միություն» անվամբ բազմամարդ ու խայտաբղետ մի կազմակերպություն։ Անդամակցում էին հասարակության տարբեր շերտեր ու տարիքային տարբեր խմբեր ներկայացնող մարդիկ՝ ե՛ւ ուսանողներ, ե՛ւ գիտնականներ ու դասախոսներ, ե՛ւ հոգեւորականներ։ Կազմակերպությունը մի չափազանց կարեւոր խնդիր ուներ՝ հանրությանը ներկայացնել մեր ոչ հեռավոր անցյալի փակ էջերը։ Ներկայացնել Առաջին Հանրապետության պատմությունը, խոսել Հայաստանի խորհրդայնացումից ու կորուստներից, 1921 թվականի ռուս-թուրքական պայմանագրից, տեղեկացնել մարդկանց Եղեռնի մասին։
«Փարոս» թռուցիկը, 1967
Անհնարին էր այլեւս ստիպել, որ մարդիկ չհիշեն Եղեռնը եւ չխոսեն այդ մասին։ Այս տարիներին մի նոր ավանդույթ ձեւավորվեց՝ ապրիլի 24-ի նախօրեին՝ Եղեռնի վերաբերյալ թռուցիկներ բազմացնել ու տարածել։ 1965-ի ապրիլը յուրահատուկ էր՝ Եղեռնն ուղիղ 50 տարի առաջ էր տեղի ունեցել։ Նախօրեին հազարավոր տպաքանակով թռուցիկներ էին տարածվել։
Տարի առ տարի կրկնվող այս զարգացումներին խորհրդային իշխանություններն ստիպված էին արձագանքել։ 1965 թվականի մարտի 16-ին որոշում է կայացվում Եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող կոթող կառուցել, իսկ ապրիլի 24-ը նշում են պաշտոնապես՝ Օպերայի դահլիճում։ Բայց կրքերն արդեն բորբոքված էին եւ մարդիկ ապրիլի 24-ին դուրս եկան Երեւանի փողոցներ։ Տեղի ունեցավ հզոր ու մարդաշատ ցույց։ Ցույցը, հակախորհրդային ուղղվածություն չուներ։ Այն իր բնույթով ազգային էր, ազգային զարթոնքի արդյունք էր եւ Եղեռնի զոհերի հիշատակը հարգելու իրավունք էր պահանջում։
Անկախ այն հանգամանքից, որ ցույցն ինքը քաղաքական գունավորում չուներ, հակախորհրդային չէր՝ նոր ու խիստ քաղաքական զարգացումների խթան հանդիսացավ։ Ցույցի հաջողությամբ ոգեւորված երիտասարդները, անգամ դպրոցականները, անլեգալ ու կիսալեգալ խմբակներ էին կազմակերպում, միավորվում ու միություններ էին ստեղծում, պատի թերթեր ու թռուցիկներ էին պատրաստում ու տարածում։
Համաժողովրդական ցույց Երեւանում, 1965
Ստալինյան շրջանի սարսափն ապրած ու այդ սարսափի ազդեցությունից դեռ մինչեւ վերջ չձերբազատված մարդիկ տեսան, որ կարելի է դուրս գալ պետության չպլանավորած, իշխանության հավանությունը չստացած ցույցի, որ կարելի է ազգային խնդիրներ բարձրաձայնել եւ ստիպել, որ իշխանությունը նահանջի։
1966-ին ակտիվիստների մի խումբ, փորձեց կրկնել մեկ տարի առաջ գրանցած հաջողությունը եւ նոր ցույց կազմակերպել։ Այս անգամ խորհրդային իշխանությունները նախապես էին պատրաստվել։ Մեծ միջոցառում կազմակերպել չհաջողվեց։ Կոմիտասի շիրիմի մոտ հավաքվածներին ուժով ցրեցին, ոմանց՝ կալանավորեցին։
Հետագայում, երբ Երեւանում արդեն կար Եղեռնի հուշարձանը (1967) եւ, թվում է, օրը նշելու հետ կապված արգելքներ չպետք է լինեն՝ երկու իրականություն գոյություն ուներ։ Առաջին իրականությունն այն էր, որ տարբեր հիմնարկ-ձեռնարկությունների կոլեկտիվներ, ուսանողներ, դպրոցականներ, մարդիկ՝ ընտանիքներով այդ օրը կարող էին այցելել հուշարձան եւ իրենց հարգանքի տուրքը մատուցել։ Սա չէր արգելվում։ Բայց արգելվում էր նույն այդ հիմնարկ-ձեռնարկություններում կամ ուսումնական հաստատություններում օրվան համահունչ միջոցառումներ կազմակերպել։
Երկրորդ իրականությունը Հայաստանում գործող գաղտնի կազմակերպությունների ու խմբակների իրականությունն էր։ Այս ցանկում ամենաանմեղը աշակերտական խմբակներն էին, որ 1965-ից սկսած գործում էին տարբեր դպրոցներում։ Բարձր դասարանների աշակերտները ապրիլի 24-ի նախօրեին, բնականաբար, գաղտնի՝ պատի թերթ էին պատրաստում ու 24-ի առավոտյան փակցնում դպրոցում։ Դպրոցի ղեկավարությունը եւ համապատասխան ծառայությունները՝ եթե գործը հասնում էր նրանց, անմիջապես սկսում էին պարզել հեղինակներին։ Եթե առաջին անգամ էր՝ բավարարվում էին դիտողութամբ։ Պետական անվտանգության կոմիտե էին տանում աշակերտի ծնողներին, ինչն ինքնին սարսափեցնող իրադարձություն էր։ Կրկնվելու դեպքում սպառնում էին խիստ պատիժներով։ Աշակերտն ու նրա շրջապատի մարդիկ վերցվում էին հսկողության տակ։
Գաղտնի կազմակերպությունների դեպքն այլ էր։ 1960-70-ականներին Հայաստանում մի շարք գաղտնի կազմակերպություններ են գործել։ Այս մարդկանց չէր բավարարում տարին մեկ անգամ Եղեռնի հուշարձան գնալը։ Նրանց հետաքրքրում էր Հայաստանի անցյալը՝ Եղեռն, Առաջին Հանրապետություն, խորհրդայնացում, տարածքային կորուստներ, ապա՝ Հայաստանի ապագան՝ խորհրդային կարգերի տապալում, անկախ պետության ստեղծում։
Ողջ տարվա ընթացքում նրանք քարոզչական-տեղեկատվական նյութեր էին տարածում, իսկ ապրիլի 24-ի նախօրեին՝ եղեռնի օրը նշելու կոչ պարունակող թռուցիկներ։ Նրանց տարածած թռուցիկներից ու թերթիկներից մի քանիսի վերնագրերը կարող են այդ կազմակերպությունների ծավալած գործունեության մասին մոտավոր պատկերացում տալ՝ «Կրկին ռուս-թուրքական դիվանագիտության զոհասեղանին», «1921 թ․ մարտի 16-ին Մոսկվայում», «Մայիսի 28-ը», «Ավետիս Ահարոնյանի նամակն ուղղված Ռուսաստանի արտաքին գործերի կոմիսար Չիչերինին», «Ավետիս Ահարոնյանի նամակն Ավետիք Իսահակյանին» եւ այլն։ Այս կարգի նյութերը նորույթ էին ու խիստ հակախորհրդային էին գնահատվում։
Այսօրվա մարդը դժվար պատկերացնի, թե ի՞նչ էր նշանակում՝ չունենալով մեր օրերի տպագրական միջոցները եւ հնարավորությունները, անգամ՝ սովորական գրամեքենա չունենալով (գրամեքենաները ենթակա էին խիստ հաշվառման՝ դրանց վրա տպագրված տեքստերի հեղինակներըը արագ կբացահայտվեին)՝ մեկ էջ թռուցիկ տպագրել։
Սա երկար ժամանակ պահանջող քրտնաջան աշխատանք էր՝ պետք էր հայթայթել կամ պատրաստել տպատառեր, ինքնաշեն հարմարեցված սեղանիկի վրա հավաքել տեքստը, ճարել տպագրական ներկ, տպագրել, բազմացնել ու տարածել։ Եւ այս ամենը՝ խիստ գաղտնի։ Բացահայտվելը, ձերբակալվելն ու երկար ժամանակով ազատազրկման դատապարտվելը շատ հավանական էր՝ ինչպես տպագրական աշխատանքների կատարման փուլում, այնպես էլ տարածելիս կամ տարածելուց հետո։ Շատերն էին մեկ-երկու նման գործից հետո կալանավորվում ու ազատազրկման դատապարտվում։
Բայց առկա վտանգներիցից անկախ՝ ընդհատակյա կազմակերպությունները մինչեւ խորհրդային երկրի տապալումը շարունակել են անել իրենց գործը։ Ահա այդ կազմակերպությունների ոչ ամբողջական ցանկը, ըստ գործունեության տարիների․
«Հայ երիտասարդների միություն»(1962-1964), «Հայաստանի վերամիավորման շարժում» (1966-1967), «Հայոց պատանիների միություն» (1966), «Հայ հայրենասերների միություն» (1966-1968), «Ազգային միացյալ կուսակցություն» (1966-1987), «Հանուն Հայրենիքի» խումբ (1968-մինչեւ այսօր)։ Սրանց պետք է գումարել պատանեկական ու՝ հատկապես, ուսանողական բազմաթիվ խմբակները, որոնք կազմավորվել, տարածել են իրենց հեղինակած թռուցիկներն, ապա ինքնալուծարվել են կամ բացահայտվել ու ստիպված են եղել ցրվել։
Որպես վերջաբան ներկայացնենք Եղեռնի օրվա կապակցությամբ՝ 1966-ին գրված «Հանուն հայրենիքի» խմբի անդամ Հայկ Իսկանդարյանի կոչը․
«Թանկագին ընկերներ
Մեր սուրբ նահատակների հիշատակին նվիրված օրը` ապրիլի 24-ը, որ անմոռաց սխրագործությամբ անցյալ տարի դարձրինք հայ ժողովրդի պայքարի եւ նրա պատմության անմոռանալի էջերից մեկը, պետք է դառնա ավանդական ու նվիրական մի սրբազան պահ հայի համար:
Այս տարի այդ արժանահիշատակ օրը նշելու համար, խոնարհ ու որդիական պարտքի սուրբ գիտակցությամբ, փողոց դուրս եկանք, սակայն իշխանավորները` ազգային, մարդկային արժանապատվությունից զուրկ իրենց բութ կամակատարների միջոցով ճնշեցին մեր խաղաղ եւ արդար ցույցը, որն ուղղված էր ցեղասպանության, մեր պատմական հայրենիքի զավթման եւ աշխարհում իր նմանը չունեցող անլուր անարդարության դեմ: Այդ մարդիկ պետք է սարսուռ ապրեն, երբ հիշեն, որ իրենք պաշտպան կանգնեցին թուրքին եւ արդարասպանությանը: Ահա իմաստը նրանց ամոթաբեր եւ խայտառակ արարքի: Բայց մենք, այնուամենայնիվ, վսեմ պարտքի գիտակցությամբ`այդ նվիրական օրը լցրեցինք մայրաքաղաքի փողոցներն ու հրապարակները եւ հարգանք մատուցեցինք միլիոնավոր նահատակների շիրիմներին:
Լինենք վսեմ եւ հպարտ մեր արդարության խոր գիտակցությամբ եւ չխնայենք կյանքը, ուժերը, եռանդը մեր մեջ` ժողովրդի շահերի պաշտպանության ոտնահարված իրավունքների վերահաստատման պայքարի դժվարին ճանապարհին»։
1968-ի հուլիսին «Հանուն Հայրենիքի» խմբի անդամները կալանավորվում են, նրանց թվում նաեւ Հայկ Իսկանդարյանը, որն անհայտ հանգամանքներում՝ 1968-ի դեկտեմբերին՝ պետական անվտանգության կոմիտեի մեկուսարանում վախճանվում է։
Իրավապաշտպան, հասարակական գործիչ` խորհրդային այլախոհի տպավորիչ կենսագրությամբ։ 2004-ին ստեղծել է «Իրավունքի եւ ազատության կենտրոնը», որի հիմնադիր ղեկավարն է։ Հրապարակել է հայ այլախոհության պատմությունը ներկայացնող երկու գիրք՝ «Այլախոհությունը խորհրդային Հայաստանում» եւ «Քաղբանտարկյալի պատմություն»։