Եղել էր մի լուսնալույս, ու լուսնալույսի տակ եղել էր քաղաքը, քաղաքից հեռու գյուղն էր եղել, գյուղն էլ եղել էր փոքր երկրի գյուղ, եւ եղել էր ինքը` գյուղի տղան, հետո, հատկապես, քաղաքի տղան, փոքր երկրի զավակը, հավաքական հայի տիպը։
«Հավաքական» բառի մեջ սովոր ենք խտացնելու բոլորին։ Հավաքական, այսինքն՝ բոլորը։ Չէ՛, հավաքական, այսինքն՝ բոլոր նրանք, ում արժան ենք համարում։ Հետո, ախր, մեր փոքր երկրում, շիտակ խոսենք, քանի՞սն ունեն հայկականություն, քանիսի՞ միտքն է կտրում հայ լինելուց, քանիսի՞ խելքն է հասնում «ազգ» ու «պետություն» բառերի հիմքին։
Եվ այո՛, ի սկզբանե բառն էր (նույնն է թե` բանը), իսկ ինքը, որ կարծես բոլորից լավ էր հասկանում բառի գինն ու արժեքը, որ բառը կշռել գիտեր մտքի նժարներում նախ եւ ապա` առավելապես լեզվի ու տեքստի հարթություններում, ինքը, որ զգույշ պիտի արտահայտվեր միշտ, բայց եւ տեղն եկած պահին այնպե՛ս ճոխ, այնպե՛ս պատկերավոր, չի եւ չէր կարող հավաքական հայը լինել` առհասարակ, չէր կարող իր մեջ պարունակել ամեն բարոյազուրկի մտածողությունը, վարքուբարքը` առհասարակ, բայց ի հակադրումն կարող էր եւ կար մարմնավորումը անկեղծ քաղաքացու, անկաշառ հայրենասերի, բանական ու բնական մարդկային տիպի, իսկական պետական գործչի, քաղաքական մարգարեի։
Եվ օտարության մեջ որպիսի՞ ջանքերի գնով, ի՞նչ զգացումներով է լցվել, երբ ամեն հարմար-անհարմար պահի աղբ է նետվել դեպի ինքը, ի՞նչ է զգացել, երբ փրփրակալած բերանները պիղծ շուրթերով բարբաջել են… այսինքն՝ իմաստն իսկ չկա հիշելու կամ վերհիշելու` ինչ է ասվել։
Ասվել, չի ասվել։
Հետին թվով. ամեն բան` հետին թվով, բոլորին գնահատում ենք՝ հետին թվով, բոլորին սիրում ենք` հետին թվով, ասում ենք` ափսոս` հետին թվով, ասում ենք` ճիշտ էր` հետին թվով։
Հետին թվով հայրենիք են կորցնում…
Հետին թվով պետություն են կորցնում…
Հետին թվով չենք լսում ու սկսում ենք հետին թվով զղջալ, հետին թվով ողբ անել, հետին թվով կարդալ մեր՝ արդեն որերորդ դարն է կրկնվող պատմությունը։
Բայց հետին թիվը` ի՞նչ։ Ո՞վ կտա մեզ ետ մեր ժամանակը։
Իսկ ժամանակն անփոփոխ է. ցավ է պատճառում երեկ եղածը, եւ սխալներն ուղղել փորձելու միտքն է անօգուտ, ու հոգին կրծող ափսոսանքը մեր աչքն է կոխում մեր խեղճությունը։ Մենք խեղճ ենք, տկար ենք, թույլ ենք։
Իսկ դու։
Իսկ դու մեր մեջքը կոտրեցիր մեր ձգված պահին։ Երեւի մենք էլ՝ քո, Վանո՛ ջան…
Իսկ պալատական միջանցքներում, այո՛, գյադաները այդպես գնում-գալիս են` աչքները հառած դեպի վեր․ շեֆը կցավակցի՞, ցավակցենք, մի բան կասի՞, մի բան ասենք, հայտարարություն կտա՞, հայտարարություն տանք։
Կեղծ-բարեպաշտի, կեղծ-պետական գործիչների դերերը լավ յուրացրել ու ման են գալիս` բութ մատները քունքներին դրած. ասել կուզեն` մենք մտահոգ ենք այս պետության ծանր դրությամբ, ասել կուզեն` իրենցից շատ բան է կախված. բայց շեֆը, ախր, շեֆը մինչեւ մի բան չասի, մենք ի՞նչ ասենք։
Այնինչ անկախության հիմնասյուներից մեկն արդեն չկա։ Չէ՛, խնդիրը մահը չէ, մահը էս դեպքում լինելիության հարց չի լուծում, գոյաբանական հարց չի լուծում։ Նրա չլինելը արդեն քանի տարի մեզ ներսից ծակել է, համարել ենք` դե, եղածը եղած է, օրվա քամին կքշի-կտանի ներսուդրսի բոլոր ցավերը։ Բայց քամի չի եղել այդպես էլ, այո՛, նզովյալ Հայաստանում, ու հրեշտակների երամներն ամեն տասնամյակում հարկ են համարել սավառնել մեր երկնքում։ Այսպես համրաքայլ դեպի ո՞ւր, ո՞ւր ենք գնում լուռ շարքերով…
Եվ որովհետեւ չենք ունեցել բավարար միտք, չենք ներդրել բավարար ջանք, տարագրության մեջ մեզ լքել է Մենակը, Մենակը մեզ մենակ է թողել, ոնց մենք` իրեն այսքան տարի։
Մենք միշտ պահանջում ենք, մենք միշտ սպասում ենք մեկին, ով պիտի փոխի մեր կյանքը, մեր փոխարեն ջանա, մեր փոխարեն տքնի, մեր փոխարեն մեր իսկ մտքերը ձեւակերպի, մեր փոխարեն գրի մեր զգացմունքների մասին։
Եվ մեր փոքրոգությունը դրսեւորվում է այս պահին եւս. տեսնես` գրե՞լ է այսքան տարում որեւէ բան, տեսնես` կբացահայտի՞ մեզ համար եղած-չեղածը, գաղտնիքներով բերնեբերան լցված երկիրը կսակավացնի՞ այդ գաղտնիքներից, որոնց հմայքով տարվել ու ի սկզբանե սպասում էինք վերադարձին, իսկ ապա` այսօր, դեռ հույսեր ենք պահում, որ մահից հետո եւս նա դեռ պետք ունի մեզ համար նոր դռներ բանալու, նոր ճեղքեր թողնելու՝ անցյալի մութ սենյակները տեսնելու համար։
Այնինչ արդեն իսկ գրված, արդեն իսկ ասված բոլոր մտքերն իսկ չենք ընկալել, չենք բացել բոլոր տողատակերը, հղումները չենք գտել, բայց նորն ենք ուզում, բայց մեծն ենք ուզում, բայց շատն ենք ուզում։ Ուզվորության զոհ դարձած երկիր, ուզվորության հմայքով տարված ու երազանքի եւ իրականության սահմանն իսկ չտարբերող ժողովուրդ։ Բայց մենք ուզում ենք նորից կարդալ Վանոյին, ուզում ենք՝ մի բան ասի մեր կյանքի մասին, ու հարցնում ենք իրար մեղմաձայն` գրած կլինի՞ ինչ-որ նոր գործեր։
Գրել, չի գրել։
Եղել, չի եղել։
Ապրել, չի ապրել։
Վանոն։
Հովհաննես Հովակիմյան
Արձակագիր