Եթէ դեղ ինչ դատման ձգեմ՝ սատակիմ:
Գր․ Նարեկացի, Բան ԻԳ
Մարդկային կեանքը լեցուն է ամեն տեսակի նախապաշարումներով։ Դրանց աղբիւրը գոյութեան անյայտութիւնն է, քանզի թէ ինչ է գոյութիւնը՝ ոչ ոք չգիտի։ Այդ մեծ անյայտը ներառելով իր պատկերացումների ոլորտը՝ մարդն այն անուանում է «աստուածութիւն», որին օժտելով որոշակի կերպարով ու կենսագրութեամբ՝ վերածում է յարաբերութեան կողմի։ Այդպիսով նա փորձում է կեանքը «մօտեցնել» իրեն ու դարձնել հնարաւորինս կանխատեսելի։ Ճանաչողական այդ նուազագոյն արտացոլանքը մարդու ներաշխարհում կոչւում է հաւատ, որի վրայ բարձրանում է նախապաշարումների ամբողջ վերնաշէնքը։
Ամենատարածուածներից է ընտրեալութեան նախապաշարումը, որը նոյնքան հին է, որքան ինքը՝ մարդկութիւնը։ Ինչպէս ամեն տեսակի նախապաշարում, այնպէս էլ ընտրեալութեան նախապաշարումը հիմնուած է հաւատի վրայ, որը կազմում է մարդկային բանականութեան ամենաստորին՝ սկզբնական մակարդակը, որով իմացութիւնը տարբերւում է բնազդից։ Դա է պատճառը, որ հաւատը միշտ կոյր է եւ ինքն իր մէջ՝ անքննելի՝ հիմնականում արտայայտուելով զգայական ընկալումների միջոցով՝ չենթարկուելով մարդկային մտքին ու տրամաբանութեանը։
Հաւատի շնորհիւ մարդու բնազդական կապը կեանքին ու գոյութեանը ստանում է առանձնայատուկ՝ սրբազան բնոյթ՝ վերածուելով կրօնական պաշտամունքի «իմացեալ» անյայտութեան՝ աստուածութեան նկատմամբ։ Ինքը՝ բուն «կրօն» բառն իսկ ակնարկում է այդ մասին՝ ռելիգիօ, յօգա, կաբբալա եւ այլն, որոնք բոլորն էլ ունեն կապի իմաստ։
Քանի որ հնում ամբողջը՝ կեանքը, մարդը, աշխարհը, մարդուն ներկայանում էր իբրեւ աստուածութեան մարմինը, ուստի ճանաչել աստծուն, բնականաբար, նշանակում էր նաեւ առարկայօրէն ճանաչել նրա մարմինը՝ բնութիւնը, տիեզերքը, կեանքը, այն ամենը, ինչ շրջապատում էր մարդուն։ Այդ ճանաչողութիւնը իրականացնում էին «աստծոյ տան» սպասաւորները՝ նուիրեալները։ Իմացութեան ուժը նրանց դարձնում էր ընտրեալներ՝ հանրոյթի սերուցքը։ Այդպէս ծնուեց ընտրեալութեան նախապաշարումը՝ իբրեւ աստուածատուր համոզում, որը վերաբերում էր միայն ընտրեալների մի նեղ շրջանակի՝ քրմական դասին։ Մարդը «շշնջում» էր աստծոյ ականջին, թէ նա ո՛ւմ պէտք է ընտրի, եւ նա, ով «ընտրւում» էր, հռչակւում էր «աստծոյ ընտրեալ»։ Դժուար չէ հասկանալ, որ հանրոյթի ներսում իշխանութեան անվերջ վերահաստատման այդ ինքնաբաւ խաղն ունէր մանկական անմեղութեան կնիք եւ արտացոլում էր մարդու ճանաչողական փնտրտուքը մի աշխարհում, որն իրականում ներծծուած էր անթափանց անորոշութեամբ, անլուծելի գաղտնիքներով, վախերով ու դիմակայութեամբ։ Ուստի մինչեւ այդ պահը կրօնը եւ գիտութիւնը փոխադարձաբար սնում էին իրար՝ աւելի ու աւելի առաջ մղելով մարդկային զարգացումը։
Այդ բնական ընթացքն իր ծաղկումին հասաւ Անտիկ աշխարհի գիտութեան, փիլիսոփայութեան, մշակոյթի ու ճարտարագիտութեան մէջ, սակայն հիմնիվեր բեկուեց, այսպէս կոչուած, պատմական կրօնների՝ յուդայականութեան, քրիստոնէութեան եւ իսլամի ասպարէզ գալով, որոնք մարդկային ճանաչողութիւնը, բառիս բուն իմաստով, շրջեցին գլխիվայր։ Կրօնական գիտակցութեան գագաթին յայտնուեց այն, ինչ բնականօրէն գտնւում էր ստորոտին․ հաւատը։ Իմացութիւնը վտարուեց երկնքից՝ դատապարտուելով երկրում շղթայակապ ստրկութեան։ Հաւատը հռչակուեց մարդկային կեանքի բարձրագոյն արժէք ու չափանիշ, աւելին՝ գոյութեան գերագոյն պայման։
Դրա հետեւանքով կրօնական գիտակցութեան արքետիպային կառուցուածքը ենթարկուեց արմատական ձեւափոխութեան․ միաստուածութեան համապարփակ սկզբունքը, որ ընկած էր բոլոր կրօնների հիմքում (այլապէս աշխարհում ոչ մի կրօն չէր կարող գոյութիւն ունենալ), փոխարինուեց մենաստուածութեամբ, եւ երկնային բազմաստուած «ժողովրդավարութեանը» փոխարինեց երկրային ցեղապետի աստուածացուած կերպարի նահապետական բացարձակ մենիշխանութիւնը, որին անմնացորդ եւ անվերապահ ծառայելը, դաւանելը, նրա հաւատի մէջ ամբողջ աշխարհի ներգրաւումը դարձան մարդկային գոյութեան միակ իմաստը եւ նպատակը։
Եթէ իւրաքանչիւր առանձին դէպքում մեն-միակ աստուածութիւնը՝ Յահուէն, Հայր Աստուածը եւ Ալլահը, «եզակի» էր, «բացառիկ» կամ «միակ ճշմարիտ», ապա «եզակի», «բացառիկ» եւ «միակ ճշմարիտ» էր նաեւ նրա հաւատը, հետեւաբար, նրա հաւատացեալն ընտրեալ էր, որ պէտք է «ժառանգէր աշխարհը»։ Ընտրեալութեան սկզբունքի տարածումն ամբողջ կրօնական համայնքի վրայ դարձաւ կրօնական գիտակցութեան կենդանի առանցքը՝ նոյնիսկ աւելի կարեւոր, քան բուն մենաստծոյ – որ հեռո՜ւ երկնքում էր – պաշտամունքը, որովհետեւ անմիջապէս առնչւում էր իւրաքանչիւր ընտրեալի անձնական եսին՝ ներշնչելով նրան գրեթէ «գերմարդու» ինքնազգացում ու գիտակցութիւն։
Պետութիւնը՝ իբրեւ մարդկային հանրոյթի ինքնակազմակերպման բնատուր եղանակ, թողնելով լուսանցքում՝ կրօնական համայնքը (քէհիլլահ, եկեղեցի, ումմա) դարձաւ հանրային միաւորման բարձրագոյն ձեւը՝ առաջ բերելով «ընտրեալ»՝ յուդայական, քրիստոնէական եւ իսլամական «համաշխարհային ազգեր»։
Երկրագնդի վրայ երբեւէ գոյութիւն ունեցած բոլոր կրօնների պատմութեան մէջ դա միակ դէպքն է, երբ կրօնական գիտակցութեան հիմքում ուղղակի կամ անուղղակի ընկած է ոչ թէ ճանաչողական մղումը, այլ, ընդհակառակը, իմացութեան բացասումը՝ իբրեւ գոյաբանական սկզբունք, ինչը կազմում է այդ երեք «յայտնութեան կրօնների» էութիւնը։
Այդ սկզբունքի որդեգրումն անխուսափելի էր, քանզի միայն իմացութեան կամ ճշմարտութեան ձգտումից զրկուած մարդը կարող էր յագուրդ տալ մենաստուածութեան պահանջներին, այն է՝ անվերապահ հաւատալ, հաւատացնել եւ մնալ հաւատարիմ՝ փոխարէնը ձեռք բերելով ընտրեալի մշտնջենական կարգավիճակ։
Այսպիսով, եթէ մենաստուածական կրօնական գիտակցութեան գլխին բազմած է փրկագործական կոյր հաւատը, ապա նրա հիմքում ընկած է ընտրեալութեան կոյր նախապաշարումը, որը յարատեւօրէն սնում է այդ հաւատը մոլեռանդութեան բազմապատիկ ուժով։ Ընտրեալութեան «կպչուն» հմայքի գաղտնիքն այն է, որ այն պայթեցնում է մարդկային եսի ենթագիտակցական ընդերքը՝ մարդու էութիւնը համակելով բացարձակ մենիշխանութեան «աստուածային» տենչանքով, որը նրան դուրս է դնում բնութեան օրէնքների հոլովոյթից՝ դրանով իսկ յարուցելով նրա կործանումը։
Ընդհանուր հայեացք նետելով արեւմտեան մարդկութեան տեսանելի պատմութեանը՝ նկատում ենք, որ ընտրեալութեան նախապաշարումը դրսեւորւում է հիմնականում երեք ձեւով՝ աշխարհիկ, կրօնական եւ խառը կամ զուգորդական։
Աշխարհիկ ընտրեալութեան նախապաշարումը չունի «անդէնական» իմաստ կամ աստուածաբանական հիմք․ այն ծագում է ամեն անգամ, երբ մի ժողովուրդ, երկիր, պետութիւն քաղաքակրթական հզօրութիւն է ձեռք բերում՝ գերազանցելով իր շրջապատի ժողովուրդներին, որոնցից սահմանազատուելու եւ այդպիսով նաեւ իր նուաճումները պաշտպանելու նպատակով իրեն ուրիշներից բարձր է դասում՝ համարելով իրեն ընտրեալ։ Դա, կարելի է ասել, աշխարհիկ հզօրութեան ստուերն է, որը չքանում է այդ հզօրութեան հետ միասին։ Յաճախ այդ նախապաշարումը հանդէս է գալիս, պարզապէս, իբրեւ տուեալ հանրոյթի չափազանցուած ինքնընկալում, որի հիմքը նրա տնտեսական, քաղաքական, ռազմական եւ մշակութային նուաճումներն են, որոնք կազմում են նրա հաւաքական եսը՝ համեմուած անորոշ արտայայտուած ինչ-որ «աստուածային կամքով» կամ «ճակատագրի բարեհաճութեամբ»։ Ինքնագիտակցութեան այդ «աւելցուկը» բնորոշ է եղել յատկապէս քաղաքակրթութիւն ստեղծած բոլոր մեծ ազգերին՝ եգիպտացիներին, հին յոյներին, հռոմեացիներին եւ այլն։ Մասամբ այն այս կամ այն կերպ դրսեւորւում է նաեւ մեր օրերում՝ արդի քաղաքակրթութիւնը կերտած արեւմտեան զարգացած ժողովուրդների ոչ այնքան լուսաւորեալ շերտերում։
Աշխարհիկ ընտրեալութիւնը քաղաքակրթութեանը մշտապէս ուղեկցող հանրային հիւանդութիւն է, որը ճգնաժամային պահերին կարող է դեր խաղալ տուեալ հանրոյթի անկման մէջ՝ արագացնելով նրա քայքայումը, սակայն այն ոչ մի պարագայում չի կարող խորանալով վերածուել կրօնական ընտրեալութեան համընդհանուր համոզումի, քանի որ նրա եւ վերջինիս միջեւ գոյութիւն ունի անյաղթահարելի անջրպետ․ դա բնականի եւ սրբազանի գոյաբանական հակասութիւնն է, որը տեսակարար նշանակութիւն ունի այդ նախապաշարումների գոյացման համար։ Առաջին դէպքում բանը վերաբերում է պետութեանը՝ իբրեւ բնական երեւոյթի, իսկ երկրորդ դէպքում՝ կրօնին, որ հիմնուած է հէնց բնազանցի (սրբազանի) վրայ։
Ի տարբերութիւն աշխարհիկ ընտրեալութեան` կրօնական ընտրեալութեան նախապաշարումն ունակ է անմնացորդ կլանելու մարդու ե՛ւ աշխարհիկ, ե՛ւ հոգեւոր էութիւնը եւ, դառնալով նրա աշխարհընկալման կենտրոնական առանցքը, ի վերջոյ, ուծացնելու նրա բուն իսկ գոյութիւնը (այդպէս են վերացել «դարձի» եկած բազում ու բազմապիսի քրիստոնէական ու իսլամական «ընտրեալ» ժողովուրդներ)։ Մենաստուածական կրօնների շարքում այդ նախապաշարումը մաքուր ձեւով հանդէս է գալիս միայն յուդայականութեան մէջ։ Դա է պատճառը, որ հրէաներն «ուղիղ ժառանգորդութեամբ» իրենց համարում են «աստծոյ ընտրեալ ժողովուրդ», քանի որ հրէական հանրոյթը, որպէս այդպիսին, հէնց սկզբից գոյացել է իբրեւ մենաստուածական կրօնական համայնք՝ զուրկ ինքնակազմակերպման պետական աւանդոյթից (Դաւթի եւ Սողոմոնի «թագաւորութիւնները» ընդամենը կրօնական առասպել են՝ առանց որեւէ պատմական հիմքի, ինչպէս, օրինակ, Սասնա Տան էպիկական «թագաւորութիւնը»)։ Ընտրեալութեան սեւեռուն նախապաշարումը մեծապէս կանխորոշեց հրէա ժողովրդի պատմական ճակատագիրը՝ պատճառելով նրան բազում զրկանքներ ու տառապանքներ՝ ստիպելով նրան ապրելու մեկուսի՝ ընտրեալի իր վեհ մենութեան պատեանի մէջ ներքաշուած, արտաքին աշխարհի հետ իր կապերը հասցրած նուազագոյնի, ոչինչ չտալով մարդկութեանը եւ ոչինչ չստանալով նրանից։ Յուսալով իր աստծուն՝ նա ամեն ակնթարթ սպասում էր իր մեսիայի (փրկչի) գալստեանը եւ միայն հազար տարի անց սկսեց որոշ չափով բացուել աշխարհին, այն էլ՝ միայն աստուածաբանօրէն։ Այն բոլոր հալածանքներն ու բռնութիւնները, որոնց ենթարկուեցին հրէաները, նրանց մէջ ոչ թէ թուլացրին, այլ աւելի ամրապնդեցին ընտրեալութեան նախապաշարումը՝ իբրեւ փորձութիւններով ջրդեղուած աներկբայելի ապացոյց իրենց «աստծոյ ժողովուրդ» լինելու հանգամանքի։ Հակառակ դրան, պատմութեան բնական ընթացքը նրանց հակադարձօրէն կանգնեցրեց գոյութեան-չգոյութեան երկընտրանքի առջեւ։ Ի վերջոյ, Լուսաւորականութեան շնորհիւ հրէաները կարողացան հասնել այն գիտակցութեանը, որ իրենց փրկութիւնը ո՛չ «աստծուց» է, ո՛չ «մեսիայից», այլ բխում է շատ աւելի «պարզունակ» մի խնդրից՝ աշխարհի եւ իրենց իրական փոխյարաբերութիւնից։
Բուռն կերպով մասնակցելով Նոր Ժամանակների իմացական «պայթիւնին» եւ ճշմարտութեան քաղաքակրթական որոնումներին՝ հրէաներն սկսեցին կեանքի բոլոր բնագաւառներում իրենց անուրանալի աւանդը բերել մարդկային զարգացմանը։ Իսկ երբ Հոլոքոստից յետոյ հրէական ազգահաւաքի խնդիր առաջացաւ, դա մեծապէս նպաստեց հրէական անկախ պետականութեան ստեղծմանը։ Ուստի օրինաչափ է, որ այդ պետականութիւնը կայացաւ ոչ թէ կրօնական, այլ աշխարհիկ հիմքի վրայ եւ ոչ թէ ընտրեալութեան, այլ Լուսաւորականութեան սկզբունքների որդեգրմամբ։ Հրէական այդ անօրինակ զարթօնքը տեղիք տուեց, այսպէս ասած, «հրէական հրաշքի» մասին հիւսուած զանազան լեգենդների։ Այնինչ խնդիրը չափազանց պարզ է ու բնական․ եթէ միեւնոյն երեւոյթը՝ ընտրեալութիւնը, յարուցում է իրար բացառող արդիւնքներ (մի դէպքում՝ ներփակ ամլութիւն, միւս դէպքում՝ ազատ ծաղկում կամ՝ գոյութեան սպառնալիք եւ յարատեւութեան երաշխիք), ապա դա նշանակում է, որ այդ երեւոյթն անհրաժեշտաբար կեղծ է։ Ուստի այն տարածուած պատկերացումը, թէ «հրէական երեւոյթը» (ֆենոմէնը) անհերքելի ապացոյց է հրէա ժողովրդի «ընտրեալութեան», մի խոր թիւրիմացութիւն է ու դաւադրապաշտական մոլորութիւն։ Ճշմարտութիւնն այն է, որ հրէաների յաջողութեան մէջ բոլորովին չկա «անդրանցական իմաստ» կամ «նախախնամութեան գաղտնիք»։ Ճիշտ հակառակը, այդ բոլոր նուաճումները բնական արդիւնքն են ընտրեալութեան նախապաշարումի յաղթահարման, անտարակուսելի վկայութիւնն այն բանի, որ հրէա ժողովուրդը, ի դէմս իր լուսաւորեալ մասի, իր մէջ ուժ գտաւ ազատագրուելու ընտրեալութեան «ոսկէ շղթաներից»՝ նախընտրելով ապրել ոչ թէ Վերին Երուսաղէմի երկնային արքայութեան անէութեան մէջ, այլ երկրում՝ սեփական ձեռքերով կերտած Իսրայէլ պետութեան հողեղէն մայրաքաղաքում, որի անունն է Երուսաղէմ – քանզի, ինչպէս ճշմարտօրէն հաւաստում է հէնց ինքը՝ բոլոր ժամանակների մեծագոյն հրէան՝ Ալբերտ Այնշթայնը, «հրէաների մէջ չկայ ոչինչ, որ չլինէր նաեւ միւս ժողովուրդների մէջ»։