Անցյալ ամառ ես թողեցի խմելը: Վեց ամիս անց արտագաղթեցի Ռուսաստանից։ Այստեղ, իհարկե, տեղին է ասել` եթե չես խմում, ապա ինչո՞ւ ընդհանրապես ապրել Ռուսաստանում, եւ ինչպե՞ս կարելի է սթափ գլխով դիմանալ այս ամենին, բայց խոսքն այլ բանի մասին է։
Ոչ հաճախ, բայց երբեմն սաստիկ խմել եմ ուզում։ Երբեմն անհրաժեշտ է հանգստանալ, վերացնել հոգնածությունն ու սթրեսը: Հստակ պատկերացնում եմ, թե ինչպես է օղին հոսում կոկորդով ու անցնում կերակրափողով, եւ ինչ հաճելիորեն է պտտվում գլուխս։ Բայց հաստատ գիտեմ, որ հետո ոչ թե ավելի լավ է լինելու, այլ ավելի վատ։ Նույնը Ռուսաստանի, իմ տան, իմ հայրենիքի, իմ դժբախտ ու սիրելի երկրի հետ է կատարվում։ Այդ պատճառով էլ չեմ խմում։
Երեւանում ձմեռը մեղմ է ու կարճ է տեւում, այն ճիշտ սկսվում է օրացույցով՝ դեկտեմբերին, եւ ընդհանուր առմամբ Մոսկվայի սովորական ջերմաստիճանից 10-15 աստիճանով տաք է։ Սարերում ձյուն է տեղացել, Արարատը մառախուղի մեջ չի երեւում, եթե անգամ բարձրանաս հայտնի երեւանյան կասկադը, իսկ քաղաքում չոր է ու արեւոտ։
Հանրապետության հրապարակում արդեն տեղադրվել է տոնածառը, սա երկրի գլխավոր տոնածառն է։ Այո՛, երկրի, բայց ոչ թե Ռուսաստանի, այլ Հայաստանի։
Նախկինում Մոսկվան էր, հիմա Երեւանը, հետո ինչ։
Նստած եմ Մովսես Խորենացու՝ հայ Հերոդոտոսի փողոցում` «Բորշ» պանդոկում, ու թղթի վրա նշում եմ պլյուսներն ու մինուսները։ Մինուսները, թե ինչ կորցրի հեռանալուց հետո, պլյուսները, թե ինչ ձեռք բերեցի: Պլյուսները շատ են, բայց մինուսները՝ շատ մեծ:
Ես մեկնել եմ մարտի 11-ին, դա երկրորդ մոբիլիզացիոն ալիքից վեց ամիս առաջ էր, երբ սեպտեմբերին շատերն ուղեւորվեցին Հայաստան: Ես ժամանակ ունեի շուրջբոլորը նայելու, տեղավորվելու եւ առաջին սթրեսը հաղթահարելու համար։
«Ես ու դու ճիշտ ժամանակին վախեցանք»,- ասաց «Ногу Свело!» խմբից Մաքս Պոկրովսկին, որը, սակայն, տարիներ առաջ էր մեկնել ԱՄՆ։
Տարօրինակ է. ես վախենում էի Մոսկվայում մնալուց, բայց վախն օգնեց ինձ հաղթահարելու հեռանալու վախը: Այնուամենայնիվ, դժվար է գնալ անհայտ տեղ, լիակատար անհայտության մեջ: Ունեի ընդամենը մեկ շաբաթ պատրաստվելու եւ հրաժեշտ տալու համար, 23 կիլոգրամանոց ճամպրուկ, ուսապարկ ու նոթբուք։
Երեւանում ոչ ոք չունեի` բացի մի ընկերոջից, որն ինձնից մեկ շաբաթ առաջ էր մեկնել, եւ ունեի ծանոթներիցս մեկի հորեղբոր հեռախոսահամարը` հետեւյալ գրությամբ՝ «Եթե շատ վատ լինի, գնա նրա մոտ, նա քեզ մի աման ապուր միշտ կտա»: Վերցրի անձնագրիս մեջ դեռ 2000-ականներին խնայած գումարիցս մնացած 1000 դոլարն ու վարկային քարտիցս վերջին պահին հանած 100 հազար ռուբլին եւ ճանապարհ ընկա:
Ամեն օր մտածում էի, թե ինչով եմ հետագայում ապրելու։ Այդ օրերին բոլորի ծրագրերը կարճաժամկետ էին, իմը՝ նույնպես: Մտածում էի՝ «առայժմ ամեն ինչ լավ է, կդիմանամ եւս մեկ շաբաթ: Հետո` էլի լավ է, կարող եմ ձգել մինչեւ ամսվա վերջ»: Լավագույն խնայողությամբ գումարս բավականացրեց մինչեւ ամառ, որին հաջորդեցին որոշ անհաջող օրեր: Ուրբաթ պարզ չէր, թե որ երկրում կհայտնվեմ մինչեւ երկուշաբթի: Այդ օրերին բնորոշ երկխոսություն.
— Ճամպրուկներովս կանգնած եմ ինչ-որ անծանոթ քաղաքում ու չգիտեմ ուր գնալ։
— Իսկ ես նստած եմ Փարիզի ծայրամասում՝ ներգաղթյալներով լի սենյակում, եւ մտածում եմ, թե ինչով գնեմ մեկ սենդվիչ։
Մոտավորապես այդ ժամանակ ինձ սկսեցին գրել հայերը` բոլորովին անծանոթ մարդիկ: Հաղորդագրությունները շատ նման էին իրար. «Մենք հասկանում ենք, թե որքան դժվար է ձեզ համար: Ցանկացած օգնություն: Անհարմար մի՛ զգացեք, մենք ձեզ չենք թողնի»։ Այսպիսի բան ես ընդհանրապես չէի սպասում:
Երկրի ընտրության հարցում բախտս աներեւակայելի բերել էր: Ես միտումնավոր չէի գնացել Եվրոպա՝ կանխատեսելով խնդիրներ եւ հոգեկան միայնություն։ Ճիշտ էի կռահել: Կովկասն ինձ հարազատի պես ընդունեց: Առանց արտաքին փայլի, առանց պետական օգնության, առանց արտոնությունների, բայց մյուս կողմից՝ այնքան բարեհամբույր ու սիրալիր, ինչպես մեզ մոտ ընդունված չէ վերաբերվել օտարներին։ Իրականում սա նորմալ է, բայց զուտ ռուսական պատկերացումով մտածում էի՝ նրանք պարտավոր չեն։
2014-ին` Ղրիմից հետո, բանաստեղծ Եմելինն ինձ ասաց. «Ուկրաինայի հետ կարող էր այլ կերպ լինել, կարող էր լավ կամ վատ լինել, տարբերակներ կային, բայց Ռուսաստանի հետ հենց այդպես է լինում։ Ռուսաստանի Դաշնությունը Աֆրիկայում էլ է Ռուսաստանի Դաշնություն»։
Մի՛ եղիր Ղրիմի պես, ընտրի՛ր անհայտությունը:
Եվ ահա այն մինուսը, որի մասին ես ամեն օր մտածում եմ՝ ինչո՞ւ միայն հիմա։ Այնքա՜ն ժամանակ կորցրի, մի ամբողջ կյանք: Չէ՞ որ վաղուց էր վատ ու անհույս։ Ամեն տարի ես ավելի ու ավելի քիչ էի ժպտում, ավելի ու ավելի շատ խմում: Քնելուց առաջ փորձում էի լավ բան հիշել, չէի կարողանում։
Որովհետեւ հնարավորություն կար օգտակար լինելու այնտեղ, որտեղ ծնվել ես: Լինել եթե ոչ երջանիկ, ապա գոնե օգտակար: Փետրվարի 24-ից հետո այդ շանսն անհետացավ։ Գնում էի այսուայնտեղ, խոսում տարբեր մարդկանց հետ ու հասկացա, որ բոլոր ալիքներն ինձ համար արգելափակված են:
Ռուս լրագրող Ռուսաստանին առանձնապես հարկավոր չէ: Հատկապես ինձ նման լրագրող: Եթե բժիշկ կամ հրշեջ լինեի, կմնայի, հարց չկա: Բայց ստացվեց այնպես, ինչպես եղավ։ Ես չեմ կարող ձեռքերս կապած նստել, բերանս սոսնձով փակել ու նայել, թե ինչպես են իմ երկիրը կործանում։
Բայց կար եւս մեկ պատճառ՝ առանց սիրո շատ դժվար է ապրել։ Այդ մասին մտածեցի, երբ դժվարին ճամփորդությունից հետո ուշ գիշերով վերադարձա Երեւան, տանը թեյով ու թարմ մրգերով ինձ էին սպասում: Այդ մասին մտածեցի խանութում, երբ դրամարկղի աղջիկը ժպտում էր ու կատակում՝ այստեղ չեն նեղվում անծանոթ մարդկանցից։ Այդ մասին մտածեցի սրճարանում, որտեղ ինձ ճանաչում են եւ ամենայն անկեղծությամբ դիմավորում։ Նույնիսկ տաքսու մեջ ամեն երկրորդ տաքսիստն ինձ ասում է. «Բռատ ջան, ամեն ինչ լավ կլինի, ճիշտ ես արել, որ եկել ես, ապրի’ր քեզ համար»։
Աբովյան փողոցում սրճարաններից մեկի ճաշացանկում լավաշ չկար։ Բայց ես, իհարկե, հարցրի՝ լավաշ ունե՞ք։ «Լավա՞շ ես ուզում,- ասաց աղջիկը,- քեզ համար կբերեմ։ Մոտ տասը րոպե հետո վերադարձավ, իսկապես բերեց՝ ինքնագոհ, հպարտ կանգնած էր…
Ինչո՞ւ նույնը չէր կարող լինել Ռուսաստանում։ Հենց սկզբից: Մի՞թե դա այդքան դժվար է։ Ինչո՞ւ բոլորը պետք է տառապեն ու տանջեն միմյանց: Դրա պատասխանը չկա:
Սա ծանր միտք է, այն ջնջում է իմ կյանքի հիսուն տարիները։ Միայն հիմա տեսա, որ անսեր է անցել կյանքը։ Շրջում եմ Երեւանով ու համեմատում Մոսկվայի հետ. առաջ այնպես էր, հիմա՝ այսպես. սա նորմալ չէ, բայց մի օր ես կազատվեմ այս երկակիությունից, այս շիզոֆրենիայից։
Առաջին մի քանի ամիսներին ես բառացիորեն ինքս ինձ համոզում էի, որ չվախենամ: Ինքս ինձ ասում էի. «Տե՛ս, ահա կատուն նստած է մուտքի մոտ։ Նա չի փախչում, երբ դու մոտենում ես իրեն, քանի որ հաստատ գիտի, որ ոչ ոք իրեն չի վիրավորելու։ Նույնիսկ կատուն չի վախենում, իսկ դու վախենում ես»։
Վախը դուրս եկավ ինձնից ֆիզիկապես։ Ապրիլին կանգնեցի փողոցի կշեռքի վրա ու տեսա, որ նիհարել եմ 11 կիլոգրամով։ Դա 11 կիլոգրամ վախ էր։ Մոսկովյան հագուստն այնպես էր կախված ինձ վրա, որ կողքից մարդիկ սկսեցին դա նկատել։ Գիշերային մինիմարկետի վաճառողը` բարեսիրտ գեր մարդ, հարցրեց. «Ցերեկը քնում ենք, գիշերը ուտում, ինչպե՞ս նիհարեմ, ասա՛ ինձ»: Գնա՛ Ռուսաստան, եղբա՛յր, հետո հե՛տ արի։
Հետո այն հանկարծակի անցավ: Փողոց դուրս եկա, գարնան արեւը շողում էր, տաք էր, քայլում էի Գարեգին Նժդեհի պողոտայով, մարդիկ անցնում էին կողքովս։
Բնականության ինչ-որ զարմանալի զգացում ունեցա: Մի պահ զգացի, որ տանն եմ։ Տանը նույնիսկ այդքան հանգիստ չէի, միշտ ինչ-որ բանի էի սպասում։
Ռուսաստանում կյանքը լի էր հարվածի մշտական ակնկալիքով։ Դե հարվածեցին, իսկ հիմա ամենավատն անցյալում է։ Դժվար կլինի, բայց այն ստոր վախն այլեւս չկա։
Օգոստոսին երես առ երես շփվեցի հայրենիքիս հետ, երբ գնացի Ղարաբաղ՝ գրելու, թե ինչպես են Լաչինի միջանցքում գյուղերից մեկում վտարում բնակիչներին։ Այնտեղ հիմնականում փախստականներ էին ապրում, մարդիկ, որոնք փախել էին Սիրիայի եւ Լիբանանի պատերազմից։ Եվ ահա նորից խլում են իրենց տները, նորից ճանապարհներին… գուցե ոչ վերջին անգամ: Զրուցեցինք, միանգամայն հանգիստ էին, գյուղապետի դեմքին ոչ մի մկան չշարժվեց։
Ղարաբաղի սահմանին մեր երթուղայինին մոտեցավ Արցախում ռուսական խաղաղապահ զորախմբի զինվորը։ Իսկ այդ ժամանակ ես զինված ռուսների մոտ կես տարի չէի տեսել եւ առանձնապես չէի էլ կարոտել։
Առաջին բանը, որ նա ասաց՝ ուղիղ դեմքիս նայելով, «չի կարելի» բառն էր։ Եվ նորից վախը վերադարձավ։ Մենք, իհարկե, անցանք, եւ գործն ավարտելուն պես տաքսու վարորդին ասացի. «Գնանք տուն, Երեւան»: Հիմա ես այլ տուն չունեմ։ Երբ մթության մեջ նշմարվեցին ծանոթ փողոցներն ու տները, ես, հենվելով նստարանին, հայերեն ասացի` «լավ»: Այն հնչում է ինչպես անգլերեն սերը՝ love: Դրանք համարյա նույն հասկացություններն են:
Տարիների ընթացքում առաջին անգամ վստահ ու հանգիստ էի, թեեւ դա այնքան էլ չի համապատասխանում իրավիճակին։ Սա իմ առաջին Նոր տարին է արտագաղթում: Ուզո՞ւմ եմ, որ այն լինի վերջինը: Իհարկե ոչ, ես իմ թշնամին չեմ։ Ցանկանո՞ւմ եմ վերադառնալ Ռուսաստան: Եթե այնտեղ մարդիկ միմյանց վերաբերվեն այնպես, ինչպես այստեղ՝ Հայաստանում, այո՛։ Հավատո՞ւմ եմ, որ այդպես կլինի, ո’չ:
Վերջերս հանդիպեցի Ռուսաստանում օտարերկրյա գործակալ հայտարարված Միխայիլ Շացին։ Նա ասաց. «Մի օր այնտեղ ամեն ինչ կփոխվի կամ գոնե ինչ-որ բան, եւ տեսականորեն կարող ենք վերադառնալ։ Մենք չգիտենք, թե երբ դա տեղի կունենա: Միգուցե շուտով: Գուցե տարիներ անց։ Բայց ես չեմ կարող ապրել՝ անընդհատ սպասելով: Ապրելու եւ աշխատելու համար պետք է մտածել, որ ետդարձ չկա»։
Մի քիչ սամուրայական էթիկա, բայց դա միանգամից վերացնում է կարոտախտի հարցը։ «Վաղուց հայտնի աղջամուղջ»,- գրել է Ցվետաեւան կարոտի մասին: Երբ հիշում եմ Միուսսկու հրապարակը եւ Նովոկուզնեցկայա փողոցում «Երկրորդ շնչառություն» պանդոկը, ակամա մտածում եմ, որ երկու հարյուր գրամ կարելի է խմել, սարսափելի ոչինչ չկա: Մի միտք ինձ միշտ տանջում է, որ Ցվետաեւան իրեն կախել է ոչ թե արտագաղթում, այլ հայրենիքում։
Իսկ «Երկրորդ շնչառություն» պանդոկը վաղուց չկա։ Ինչպե՞ս կարող ես կարոտել մի բան, որն այլեւս չկա:
Լուսանկարիչ Գեորգի Մալեցը, որ նույնպես այստեղ է՝ Երեւանում, օրերս ֆեյսբուքյան երկար գրառում էր արել այդ մասին։ Երկար, բայց, իմ կարծիքով, շատ կարեւոր.
«Վերջին ամիսների ընթացքում ես ամբողջացրել եմ բազմաթիվ հարցազրույցներ, որտեղ մարդիկ խոսում են այն մասին, թե արդյոք կցանկանային վերադառնալ Ռուսաստան: Կարդացել եմ նաեւ թվիթերյան բազմաթիվ գրառումներ այդ մասին, եւ շատերն ասում են, որ կցանկանային թեկուզ հիմա կամ սկզբունքորեն ապագայում վերադառնալ։ Բայց ավելի հաճախ է հնչում այն միտքը, որ երբ հնարավոր լինի վերադառնալ, արդյո՞ք դա արդեն իմաստ կունենա։ Եվ ես էլ ավելի ու ավելի պարզ եմ հասկանում, որ ինքս էլ չեմ ուզում։
Անցյալը կարծես երազ լինի, հիշողություններ այլ իրականությունից։ Այլեւս չկա այն զգացումը, որ ամեն ինչ հանկարծ փոխվել է, նույնիսկ առաջին երկու ամիսները Հայաստանում ընկալվում էին կարծես ինչ-որ անցումային շրջան կամ նման մի բան։ Կան միայն ներկան եւ ինչ-որ լավ ապագայի հույսեր: Սա նույնիսկ հաճելի զգացողություն է: Դու պարզապես ապրում ես, աշխատում եւ լավ ժամանակ անցկացնում այստեղ եւ հիմա:
Երբեմն երազում տեսնում եմ, որ հայտնվել եմ Մոսկվայում եւ այնտեղ պետք է ինչ-որ բան անեմ։ Սկզբում երազում ամեն ինչ նորմալ է թվում, ինչ֊որ գործով եմ գնացել, բայց հետո հիշում եմ, որ իրականում պետք է լինեի Երեւանում, որ մեր շուրջը այն Մոսկվան չէ, որում մենք ապրում էինք մինչեւ փետրվարի 24-ը։ Երազում հենց սա ինձ սարսափեցնում է, ես արթնանում եմ, նայում շուրջս, հասկանում եմ, որ Հայաստանում եմ, եւ ամեն ինչ լավ է։
Մոսկվայում ես իսկապես անելիք չունեմ։ Ամեն ինչ այնքան է փոխվել, որ հիմա իմ գործն ու ընդհանրապես կյանքը Հայաստանում է։ Դեռ գարնանը մենք ծանոթացանք հիանալի տղաների հետ, որոնք նույնպես հեռացել էին Ռուսաստանից, հիմա մենք համերաշխ եւ ուրախ ապրում ենք մի հսկայական տանը, ունենք աշխատանք, ընտելացել ենք Երեւանին, եւ ես այստեղ լավ եմ զգում: Հետեւաբար «այնպես եմ ուզում վերադառնալ» միտքը ես չունեմ: Ես իսկապես չեմ ուզում վերադառնալ: Անցյալն անցյալում է, ես դա շատ լավ եմ զգում»։
Կարող եք ասել՝ «Ինչ-որ տեղ ամոթ է լավ զգալ, երբ շուրջդ աշխարհն է փլուզվում, այնքան շատ խեղված կյանքեր, եւ սա կենդանի մնացածի սխալն է», ես լիովին համաձայն եմ սրան:
Բայց չէ՞ որ դուք ուզում էիք ապրել ապագայի գեղեցիկ Ռուսաստանում։ Եվ այն, որ մենք արդեն ապրում ենք, սա պլյուս է: Միայն թե սա Ռուսաստանը չէ, իսկ դա մինուս է։
Թարգմանեց Կարինե Դավոյանը
Մոսկովյան լրագրող, գրող, գրաքննադատ, հինգ գրքերի հեղինակ։ Հեռացել եմ Ռուսաստանից, տեղափոխվել Հայաստան, որպեսզի շարունակեմ անել այն ինչ արել եմ ամբողջ կյանքում, բայց ավելի լավ։